ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՕՐԱՑՈՒՅՑԸ ԻՐ ՍԿԶԲՆԱՒՈՐՈՒՄԻՑ ՄԻՆՉԵՎ ՄԵՐ ՕՐԵՐԸ (համառօտ ակնարկ) Գրիգոր Բրուտյան

Մաս 1

Հայոց պատմութեան հնագոյն շրջանը ներկայումս հարուստ է տակաւին չլուսաանուած շատ հարցերով: Այս շրջանին վերաբերող բազմաթիւ հարցեր այսօր կամ նաւ պատասխան չունեն, եւ կամ էլ ունեն իրար հակասող մէկից աւելի պատասխաններ: Այս կարգի հարցերի թուում են հայկական հնագոյն օրացոյցին (կամ օրացոյցներին) վերաերող հարցերը:

Հայոց հնագոյն օրացոյցի մասին մեր ներկայ իմացութեան թերի լինելը պայմանաւորուած է հիմնականում երկու գործօնով. նախ, որ մեզ շատ քիչ տեղեկութիւն է հասել այդ մասին. ընդ որում, ուղղակի տեղեկութիւն նաւ չկայ եւ եղած կցկտուր տեղեկութիւնն էլ համարեա ամբողջովին անուղղակի է (վերաբերում է ոչ թէ հէնց օրացոյցին, այլ նրա հետ առնչուող տարբեր բաների):

Երկրորդ, որ ցարդ կատարուած հետազօտութիւններում օրացոյցը դիտարկուել է գերազանցապէս կիրառական-սպառողական տեսանկիւնից, զուտ իր ժամանակաչափութեան գործիք կոչուած տնտեսական ինչ-ինչ պէտքերի գոհացում տալու համար: Մինչդեռ օրացոյցի այդպիսի ընկալումը, մեղմ ասած բաւական թերի է: Տարբեր երկրներում, տարբեր ժամանակներ տարբեր ազգերի օգտագործած բազմաթիւ օրացոյցների, դրանց փոփոխութիւնների ուսումնասիրութիւնը ցոյց է տալիս, որ զուտ կիրառական-սպառողական-տնտեսական տեսանկիւնից դիտելով, կարելի չէ բացատրել օրացոյցների այսօր մեզ յայտնի մեծ բազմազանութիւնը, առաւել եւս միեւնոյն երկրում միեւնոյն ազգի կիրառած օրացոյցի յաճախ դիտուող «տարօրինակ» փոփոխութիւնները ժամանակի ընթացքում:

Տարեր օրացոյցների վերաբերեալ զանազան տուեալների համեմատութիւնը ցոյց է տալիս, որ օրացոյցների փոփոխութիւնները (արեփոխումներն ու փոխարինումները), որպէս կանոն, կապուած են կրօնի-հաւատի, աշխարհայեացքի փոփոխութիւնների հետ: Օրինակ կարող են ծառայել իրանական օրացոյցները, որոնց դէպքում երբեմն առաւել ճշգրիտ օրացոյցը փոխարինուել է անհամեմատ աւելի անճիշդ օրացոյցով զուտ կրօնական պատճառներով: Կրօնի դերը օրացոյցի հարցերում ակնառու երեւում է նաեւ Հայոց օրացոյցի պարագայում, որ աւելի մանրամասն կը տեսնենք ստորեւ յընթացս շարադրանքի: Համեմատաբար նոր ժամանակների ակնառու օրինակ է Ֆրանսական յեղափոխութիւնը, որ փոխելով պետական վերաբերմունքը կրօնի նկատմամբ, փոխեց եւ պաշտօնական օրացոյցը: Այս նոյնը հաստատող հին ու նոր օրինակներ շատ կան, բաւարարուենք, սակայն, նշուածով, եւ տեսնենք, ինչ եզրակացութեան կարելի է գալ սրանից:

Սա նշանակում է, որ օրացոյցը սերտօրէն կապուած է կրօնի հետ, եւ աւելին օրացոյցը մասն է կրօնի: Իրօք, եթէ նկատի ունենանք այն ացառիկ առաջնային դերը, որ կրօնն ունեցել է հասարակութեան կեանքում, մեզնից մի քանի հազար տարի առաջ, ակնյայտ կը դառնայ, որ հէնց կրօնը պիտի լինէր օրացոյցի ստեղծողը, ձեւաւորողը, կարգադրողն ու պահպանողը: Յայտնի է, որ հնում կրօնական պատկերացումները անչափ սերտ առնչուած են եղել երկնային-աստղագիտական իրողութիւններին: Եւ, ըստ այդմ, բնական է, որ հարկ պիտի լինէր ինչ-որ կերպ ապահովել կրօնական զանազան իրողութիւնների (տօների, ծէսերի, զանազան խորհուրդների) ճշգրիտ կապը երկնային աստղագիտական համապատասխան իրողութիւնների (աստղերի, համաստեղութիւնների ծագման, մայրամուտի, Լուսնի փուլերի, Արեւի ծագման, մայրամուտի եւն) հետ: Սա աւելի քան բնական է, եթէ նկատի ունենանք, որ հնում երկնային լուսատուներն իրենք աստուածացուած են եղել եւ մեզ յայտնի բոլոր հին դիցարաններում էլ եղել է երկնային լուսատուների պաշտամունք այս կամ այն կերպ: Իսկ սա իր հերթին նշանակում է արդէն որոշակի օրացոյցի անհրաժեշտութիւն: Ըստ այսմ, բնական է, որ ամեն մի կրօն պիտի ստեղծէր ի՛ր օրացոյցը ըստ իր աշխարհայեացքի ու պաշտամունքի: Այսինքն, ոչ միայն օրացոյցը ստեղծւում է կրօնի «պատուէրով», այլեւ օրացոյցը հէնց բաղկացուցիչ մասն է կրօնի, նրա կարեւոր կիրառական աղադրիչներից մէկն է:

Նկատի առնելով օրացոյցի այսպիսի առնչութիւնը կրօնի-հաւատքի հետ, նականաար, հարկ է օրացոյցին (դրա կառուցուածքին, փոփոխութիւններին) վերաերող հարցերը քննելիս հաշուի առնել անպայման նաեւ (նախ եւ առաջ) օրացոյցի կրօնական-պաշտամունքային կողմը: Այսինքն, հարկ է միշտ նկատի ունենալ այն (կրօնական-աշխարհայեացքային) պատճառները, որոնք օրացոյցի առաջացման, գոյութեան հիմքն են: Ինչպէս ստորեւ կը տեսնենք, ա՛յսպիսի մօտեցումը հնարաւորութիւն է տալիս պատասխանել տակաւին չլուծուած մի շարք հարցերի, հասկանալ «տարօրինակ» թուացող օրացուցային որոշ իրողութիւններ, եւ, որպէս նական հետեւանք այս ամենի, որոշակիօրէն ընդլայնել մեր իմացութիւնն ու պատկերացումները հայկական (եւ ոչ միայն հայկական) հնագոյն օրացոյցների, դրանց առնչութիւնների ու փոփոխութիւնների մասին:

Հայկական օրացոյցներին վերաերող հետազօտութիւնների համար աւանդաար, որպէս ելակէտային տուեալներ ծառայել են միջնադարեան հայ տոմարագէտների աշխատութիւններով մեզ հասած տեղեկութիւնները: Սրանք հիմնականում միջնադարում Հայաստանում օգտագործուած տարեր օրացոյցների նկարագրութիւններ-ացատրութիւններ են, որոշ հարեւան ազգերի օրացոյցների նկարագրութիւններ, հայկական եւ որոշ այլ օրացոյցների համեմատութիւններ ու նաեւ որոշ աւանդական տեղեկութիւններ հայկական օրացոյցի անցեալի մասին: Այս տեղեկութիւնների հիման վրայ մենք աւական լրիւ պատկերացում ենք կազմում հայկական միջնադարեան օրացոյցների, դրանց փոփոխութիւնների եւ դրանց աղերսուող պատմական անցքերի մասին:

Առաւել հին շրջանում Հայաստանում կիրառուած օրացոյցների մասին ուղղակի տեղեկութիւններ այս միջնադարեան աղիւրներում չկան:

Հայկական հնագոյն օրացոյցների մասին կարծիք կազմելու համար ցարդ կիրառուած է երկու մօտեցում: Առաջինը այն է, որ 5-րդ դարից մեզ յայտնի օրացոյցի կառուցուածքը վերագրւում է դրան նախորդած ժամանակներին ընդհուպ մինչեւ հայկական օրացոյցի սկզնաւորումը (ն.Ք. 25 - 24-րդ դարերը): Երկրորդ մօտեցումը հիմնուած է ժայռապատկերների եւ զանազան հնագիտական գտածոների ուսումնասիրութեան վրայ: Ընդ որում, նշենք, որ թէպէտ ժայռապատկերային ու հնագիտական «օրացուցային» նիւթը շատ ծաւալուն է, այդուհանդերձ, ի հետեւանք դրա ուսումնասիրութեան անաւարարութեան, այս երկրորդ մօտեցմամ եւս (ինչպէս եւ առաջինով) յստակ պատկերացում չի կազմուած հայկական հնագոյն օրացոյցների մասին:

Ստորեւ կը փորձենք ի մի երել-ամողջացնել մեր իմացածը հայկական հնագոյն, հին եւ միջնադարեան օրացոյցների մասին: Այս կարգի հետազօտութիւններն ընդհանրապէս արւում են «հակառակ ժամանակային» յաջորդականութեամ ներկայից դէպի անցեալը: Ընդ որում, այս դէպքում հետազօտութեան իւրաքանչիւր փուլում ստացուած արդիւնքը որպէս ելակէտային տուեալ է ծառայում յաջորդ փուլի (դրան նախորդած ժամանակաշրջանին վերաերող) հարցերը քննելիս:

Հետազօտութեան այս եղանակը նագիտութեան մէջ յայտնի է «հակադարձ խնդիր» անունով: Սրա մի էական առանձնայատկութիւնն այն է, որ յաճախ ուղղակի տեղեկութիւնների պակասը լրացւում է առաջին հայեացքից խնդրի հետ կապ չունեցող կողմնակի անուղղակի տեղեկոյթով: Մեր դէպքում օրացոյցի հարցերը լուծելու համար, որպէս կողմնակի, անուղղակի տեղեկոյթ, կ’օգտագործուեն զանազան (օրացոյցի հետ առաջին հայեացքից կապ չունեցող) տեղեկութիւններ մշակոյթի տարեր նագաւառներից, պատմութիւնից եւ այլուստ:

Այդուհանդերձ, սոյն ակնարկը չծանրաեռնելու եւ առաւել ընկալելի դարձնելու միտումով, այստեղ աց կը թողնուեն ազմաթիւ փաստերի քննարկումները, ապացոյցները եւ որոշ մանրամասներ: Սրա հետ մէկտեղ, շարադրանքը (ինչպէս հետազօտութիւնը) կը տրուի հակառակ ժամանակային յաջորդականութեամ տրամաանական ամողջականութիւնը պահպանելու միտումով:

Արդ ի մի երենք այն ամենը, ինչ մեզ յայտնի է հայկական օրացոյցի աւանդական կառուցուածքի մասին:

Ա. Հայկական օրացոյցի աւանդական կառուցուածքը:

Միջնադարից մեզ հասած զանազան սկզնաղիւրներով մեզ է աւանդուել հայկական օրացոյցի հետեւեալ կառուցուածքը:

Տարին աղկացած է եղել 12 ամիսներից, որոնցից իւրաքանչիւրը պարունակել է 30-ական օր: Այս 12 ամիսներից յետոյ տարեվերջում դրուել են 5 յաւելեալ օրեր. սրանք դիտուել են տարուց դուրս և համարուել են արարչութեան օրեր (արարչութեան հինգ օրերը, որոնք նախորդել են մարդու արարմանը): Ընդհանուր անուամ այդ հինգ օրերը կոչուել են Աւելիք կամ աւուրք աւելեաց:

Այսպիսով, օրացուցային պարերաշրջանը դարձել է 365 օր (12 ամիս x 30 օր + 5 օր = 365 օր): Նահանջի օր այստեղ չի կիրառուել: Ուշ միջնադարի որոշ մատենագիրների եւ տոմարագէտների երկերում հանդիպում են դէպքեր, եր տարուայ վերջում դրուող յաւելեալ օրերը դիտուած են իր առանձին 13-րդ «ամիս», աղկացած միայն 5 օրից: Աւելեաց օրերը (Աւելիքը) իր առանձին ամիս է դիտուած նաեւ արդի հայ տոմարագէտներից ոմանց աշխատութիւններում: Սակայն յիշենք այս առիթով, որ ե՛ւ Անանիա Շիրակունին (Շիրակացին), ե՛ւ Յովհաննէս Սարկաւագը, ե՛ւ միջնադարի այլ ականաւոր տոմարագէտներ հայկական օրացոյցում իմացել են միայն 12 ամիս, իսկ Աւելիքը (աւելեաց օրերը) համարել են տարուց դուրս արարչութեան օրեր: Եւ դա նական էլ է, զի ամիս հասկացութիւնը ընդհանրապէս կապուած է Լուսնի փուլերի պարերութեան հետ (որ մօտ 30 օր է), ուստի եւ չի կարող լինել 5-օրեայ «ամիս»: Փաստօրէն, հայկական միջնադարեան տոմարագիտութեան մէջ տարին համարուել է միայն 360 օր, իսկ 5 յաւելեալ օրերը դրուել են «տարուց դուրս» (օրացուցային պարերութիւնը նականին մօտեցնելու համար):

Այս 365-օրեայ պարերաշրջանը մօտ քառորդ օրով կարճ է արեւադարձային տարուայ տեւողութիւնից (365,2422 օր), որի հետեւանքով էլ այսպիսի տարիներով օրացոյցի տարեմուտը պիտի լինէր շարժական եւ 1506 արեւադարձային տարում այս օրացուցային տարուայ սկիզը պիտի շրջէր տարուայ եղանակներով: Այսինքն, 1506 արեւադարձային տարում պիտի հաշուուէր 1507 հայկական 365-օրեայ տարի (1506 x 365,2422 = 1507 x 365):

Այսպիսին է եղել հայկական օրացոյցը միջնադարում, ընդհուպ մինչեւ Յովհաննէս Սարկաւագի տոմարական արեփոխումը: Փաստեր կան վկայող, որ Հայոց օրացոյցի կառուցուածքն այդպիսին է եղել նաեւ քրիստոնէութեանը նախորդած դարերում[1]: Այսինքն, միջնադարեան հայկական օրացոյցի այս կառուցուածքը ժառանգութիւն է նախաքրիստոնէական ժամանակներից:

Հայկական օրացոյցում յատուկ անուններ են ունեցել ե՛ւ տարուայ 12 ամիսները, ե՛ւ ամսուայ 30 օրերը, ե՛ւ էլ յաւելեալ 5 օրերը: Ահա հայկական ամիսների եւ օրերի անունները:

Ամիսներ

1. Նաւասարդի,

2. Հոռի,

3. Սահմի,

4. Տրէ,

5. Քաղոց,

6. Արաց,

7. Մեհեկան,

8. Արեգ,

9. Ահեկան,

10. Մարերի,

11. Մարգաց,

12. Հրոտից:

Որոշ ամսանուններ մեզ հասել են տարերակներով, ինչպէս Տրէ-Տրեայ, Մեհեկան-Մեհեկի, Մահեկի, Ահեկան-Ահկի: Մեզ են աւանդուել նաեւ երկու ամսանունների հին, նախնական տարերակները: Ըստ Յովհաննէս Երզնկացու եւ Անանիա Շիրակունու վկայութիւնների, Հոռի (Խոռի) ամիսը նախապէս կոչուել է Մատրան (այստեղից էլ Աշխարհամատրան տօնի անունը), իսկ Ահեկանը նախապէս եղել է Հարաւանց (կայ եւ Հարուանց ձևը):

Օրանուններ

1. Արեգ

2. Հրանդ

3. Արամ

4. Մարգար

5. Ահրանք

6. Մազդեզ

7. Աստղիկ

8. Միհր

9. Ձոպաբեր

10. Մուրց

11. Երեզկան

12. Անի

13. Պարխար

14. Վանատուր

15. Արամազդ

16. Մանի

17. Ասակ

18. Մասիս

19. Անահիտ

20. Արագած

21. Գրգուռ

22. Կորդուիք

23. Ծմակ

24. Լուսնակ

25. Ցրօն

26. Նպատ

27. Վահագն

28. Սիմ

29. Վարագ

30. Գիշերավար:

Աւելեաց 5 օրերի անուններն են.

1. Լուծ,

2. Եղջերու,

3. Ծկրաւորի,

4. Արտախոյր,

5. Փառազնոտի:

Օրացուցային այս անուններից զատ մեզ հասել են նաեւ հայկական ժամանունները: Օրը աժանուել է երկու մասի ցերեկ եւ գիշեր, որոնք էլ, իրենց հերթին, աժանուել են 12-ական ժամերի, որոնցից իւրաքանչիւրն ունեցել է իր յատուկ անունը: Ցերեկ է համարուել արեւածագից մինչեւ արեւամուտ ժամանակը, իսկ գիշեր Արեւի մայրամուտից մինչեւ արեւածագ: Բնականաար, այսպիսի աժանմամ, ցերեկային եւ գիշերային ժամերի տեւողութիւնները տարեր կը լինէին տարուայ տարեր եղանակներին. ամռանը երկար կը լինէին ցերեկային ժամերը եւ կարճ գիշերայինները, իսկ ձմռանը ընդհակառակը երկար կը լինէին գիշերային ժամերն ու կարճ ցերեկայինները: Օրինակ, այսպիսի ժամաաժանմամ, ամառնամուտի օրերին գիշերային մէկ ժամը (ժամանակի այսօրուայ միաւորներով) պիտի տեւէր ընդամենը 45 րոպէ, իսկ ցերեկային մէկ ժամը 75 րոպէ:

Այսպիսի անհաւասար ժամաաժանումը, որ չէր կարող յարմար լինել կենցաղի ու տնտեսութեան մէջ (առաւել եւս գիտութեան մէջ), անշուշտ, պիտի ստեղծուած լինէր կրօնական-պաշտամունքային նկատառումներով: Կան տուեալներ յօգուտ այն անի, որ արդէն վաղ միջնադարում (գոնէ 4-րդ դարից) Հայաստանում կիրառուել է օրուայ աժանումը 24 հաւասար ժամերի (անկախ գիշերց երեկից)[2]: Թէ երուանից է անհաւասար ժամաաժանումը փոխարինուել հաւասար ժամաաժանմամ Հայաստանում, դժուար է ասել, յայտնի է միայն, որ անտիկ գիտութեան մէջ առաջին անգամ օրուայ հաւասար ժամաաժանում կիրառել է Կղաւդիոս Պտղոմէոսը (2-րդ դար):

Ի տարերութիւն ամսանունների եւ օրանունների, հայկական ժամանունները մեզ են հասել հիմնականում մէկից աւելի տարերակներով: Ահա հայկական ժամանունները (իրենց տարերակներով):

Ցերեկային ժամեր

1. Այգն,

2. Ծայգն (Ծագեալն),

3. Զօրացեալն (Զայրացեալն),

4. Ճառագայթեալն,

5. Շառաւիղեալն (Շառաւեղն, Շառաւեղեալն),

6. Երկրատեսն,

7. Շանթակալն (Շանթակողմն, Շանթակողն),

8. Հրակաթն,

9. Հուր թափեալն (Հուր կաթեալն,Հուր փայլեալն),

10. Թաղանթեալն (Թաղարթափեալն),

11. Առաւարն (Տարափն),

12. Արփողն (Տարափողն):

Գիշերային ժամեր

1. Խաւարականն (Խաւարակն, Գիշերակն),

2. Աղջամուղջն (Աղջամղջակն),

3. Մթացեալն (Բաւանդակն),

4. Շաղաւօտն (Խուժակն),

5. Կամաւօտն (Համառօտն),

6. Բաւականն (Կատաղատեսն),

7. Հաւթափեալն (Խօթափեալն),

8. Գիզակն (Գիջակ, Դազակն),

9. Լուսաճեմն (Լուսակ, Լուսագայ),

10. Առաւօտն (Փողահարն),

11. Լուսափայլն (Հետազօտն),

12. Փայլածումն (Կաքաւողն):

Այս ժամանուններից որոշները այսօր էլ հայերէնում կիրառական առեր են եւ նշանակում են օրուայ տարեր մասերը (այգ, ծայգ, առաւօտ, աղջամուղջ եւն):

Հայկական օրացոյցի այս աւանդական կառուցուածքը ընդհանրապէս չի վիճարկուել: Այս հարցում միակ տարակարծութիւնը հ. Ղ. Ալիշանի ենթադրութիւնն է, ըստ որի, հնում այս շարժական տարեմուտով օրացոյցի հետ մէկտեղ Հայերն ունեցել են մի այլ օրացոյց եւս, Յուլեան օրացոյցի նմանութեամ չորս տարին մէկ մուծուող նահանջի օրով եւ 365,25 օր միջին տեւողութեամ տարիներով3: Սակայն այս ենթադրութիւնը տոմարական ոեւէ փաստի վրայ յեցած չէ, եւ ընդհակառակը, կան փաստեր յօգուտ այն անի, որ քիստոնէութեան մուտքին նախորդած ժամանակաշրջանում երկար դարեր Հայաստանում կիրառուել է 365-օրեայ հաստատուն աննահանջ տարիներով եւ շարժուն տարեմուտով օրացոյցը[4]:

Հիմք ընդունելով հայկական օրացոյցի այսպիսի կառուցուածքը, տարեր հետազօտողներ փորձեր են արել տոմարական ետհաշուարկով գտնելու Հայոց Բուն օրացոյցի սկիզը, որ ըստ տարեր հեղինակների, դրւում է ն.Ք. 2492-ից ն.Ք. 455 թթ. միջակայքում5: Այս հարցը քննարկած ոլոր հեղինակներն էլ լռելեայն ընդունում են, որ հայկական օրացոյցի կառուցուածքը իր սկզնաւորումից մինչեւ 5 - 6-րդ դարը (30-ից 9 դար) եղել է անփոփոխ: Կառուցուածքի անփոփոխ եղած լինելուն կ’անդրադառնանք իր տեղում, իսկ այստեղ նկատենք, որ այսպիսի կառուցուածքով օրացոյցը ունէր մէկ մեծ թերութիւն եւ երկու (աւելի մեծ) առաւելութիւն:

Թերութիւնն այն էր, որ ի հետեւանք տարուայ օրերի թուի կայունութեան (365 օր), այստեղ տարեմուտը դանդաղ պիտի շրջէր տարուայ եղանակներով. ինչպէս վերը նշուեց մի պտոյտ 1506 տարում: Սա, նականաար, պիտի առաջ երէր ազմաթիւ անպատեհութիւններ, թէկուզ նրանով, որ տարեր դարերում պիտի տարեր լինէր օրացուցային ամիսների եւ տարուայ եղանակների համապատասխանութիւնը (մօտ 750 տարում ձմեռային ամիսը կը դառնար ամառային եւ ամառայինը ձմեռային):

Ի հակակշիռ այս ակնյայտ անպատեհութեանը, օրացոյցի այսպիսի կառուցուածքն ունէր այն ակնառու առաւելութիւնը, որ ի տարերութիւն ազմաթիւ այլ օրացոյցների, սրա կառուցուածքը չափազանց պարզ էր, ուստի եւ դիւրին էր այն մտապահելն ու կիրառելը (ոլոր ամիսները պարունակում են միեւնոյն թուով օրեր ու ոլոր տարիներն իրար նման են): Սրա միւս առաւելութիւնն այն էր, որ այսպիսի կառուցուածքը շատ լաւ ներդաշնակեցուած էր իր ժամանակի տիեզերաանական-կրօնական պատկերացումներին (ամիսները 12 հատ - հէնց այնքան, որքան կեդանակերպերը երկնքում, եւ ամսուայ օրերն էլ 30 - այնքան, որքան Լուսնի պարերութիւնն է):

Այսինքն, այսպիսի կառուցուածքը պիտի ամեն կերպ պաշտպանուէր նաեւ կրօնի-հաւատքի կողմից:

Աւելացնենք նաեւ, որ սրա հիմնական թերութիւնը տարեմուտի շարժունութիւնը, իր ժամանակին կարող էր այնքան էլ էական չդիտուել: Մէկ մարդու կեանքի տեւողութեան ընթացքում (մօտ 80 տարի) տարեմուտի տեղաշարժը կը կազմէր ընդամենը 20 օր, որ այնքան էլ զգալի չպիտի լինէր կենցաղում:

Այս նոյն տիպի կառուցուածք է ունեցել նաեւ հին եգիպտական օրացոյցը, ինչպէս նաեւ իրանական եւ փոքրասիական վաղմիջնադարեան մի շարք օրացոյցներ[6]:

Բնականաար, հարց է առաջանում, թէ երուանից է սկիզ առել այսպիսի հայկական օրացոյցը ու նաեւ թէ ինչպիսին է եղել դրան նախորդած հայկական օրացոյցը: Այս հարցերը հայ մտաւորականներին հետաքրքրել են շատ վաղուց: Սրանց պատասխան տալու մեզ յայտնի առաջին փորձը վերաերում է Անանիա Շիրակունուն (VII դար), այդ մասին տեղեկութիւններ են հաղորդել նաեւ Յովհաննէս Սարկաւագը, Գրիգոր Տաթեւացին եւ միջնադարեան այլ հեղինակներ: Սակայն նրանց յայտնած տեղեկութիւնները այսօրուայ գիտութեան առումով յոյժ անաւարար են, թէպէտ որոշ առումներով խիստ էական: Սրանք տրուած են առանց յստակ ժամանակագրական համակարգի, եւ այս տուեալներից տարեթիւ դուրս կորզելը անհնար է:

Այդուհանդերձ, միջնադարեան հեղինակների տեղեկութիւնները այդ մասին շատ կարեւոր են, եւ դրանց կ’անդրադառնանք իր տեղում: Իսկ նախքան հայկական օրացոյցի սկզնաւորման հարցին անդրադառնալը, ջանանք առաւել լրիւ պատկերացում կազմել հայկական միջնադարեան ամենահիմնական, ամենակիրառական օրացոյցի Հայոց Մեծ թուականի մասին, հասկանանք դրա կառուցուածքը, փոփոխութիւնները, դրան առնչուող պատմական անցքերը:

Բ. Հայոց Մեծ թուական

Ընդհանրապէս, ոեւէ օրացոյցի մասին փոքր ի շատէ ամողջական պատկերացում ունենալու համար հարկ է իմանալ հետեւեալ հարցերի պատասխանները.

ա. եր (եւ ում կողմից) է հիմնուել այդ օրացոյցը,

. ինչ կառուցուածք է ունեցել,

գ. երուանից է սկսուել տարեհաշիւը, այլ կերպ ասած որն է հաշուարկի սկզնակէտը,

դ. ինչ փոփոխութիւնների է ենթարկուել հետագայում (եւ եր, ում կողմից են դրանք եղել):

Թէպէտ, ինչպէս նշուեց, Հայոց Մեծ թուականը միջնադարում, ընդհուպ մինչեւ 19-րդ դարը Հայաստանում ամենատարածուած, ամենաշատ կիրառուած օրացոյցն է եղել եւ օգտագործւում է նաեւ մեր օրերում, այդուհանդերձ, այս օրացոյցի պարագայում վերոշարադրեալ չորս հարցերի պատասխաններն էլ տակաւին միանշանակ չեն: Ընդ որում, այդ պատասխանների ազմազանութիւնը ծնունդ է ոչ թէ մերօրեայ հետազօտութիւնների, այլ գալիս է տակաւին միջնադարից: Արդէն իսկ 10 - 11-րդ դարերի հեղինակները սրա հիմնումը վերագրել են Հայոց երեք կաթողիկոսների Յովհաննէս Գաեղեանին, Ներսէս Աշտարակեցուն եւ Մովսէս Եղիվարդեցուն[7]:

Բնականաար, տրւում են նաեւ հիմնադրման տարեր ժամանակներ: Արդի հետազօտողներն էլ այդ ակնյայտ դժուարութիւնը յաղթահարելու համար, այս օրացոյցի հիմնումը աժանել են երկու փուլի, Ներսէս կաթողիկոսին տուել են ուն հիմնումը, իսկ Մովսէս կաթողիկոսին դրանից աւական անց պաշտօնական վաւերացումը8: Աւելի արւօք չէ մեր պատկերացումների վիճակը նաեւ այս օրացոյցի կառուցուածքի հարցում: Այստեղ էլ կան երկու իրարամերժ պատասխաններ: Ոմանք (արդի հոտազօտողներից) այս օրացոյցը համարում են 365-օրեայ, շարժական տարեմուտով օրացոյց (տարեմուտը Նաւասարդի մէկը), ոմանք էլ լրջօրէն հիմնաւորում են այս օրացոյցի անշարժ լինելը[9]:

Համանման է վիճակը նաեւ տարեհաշուի սկզի հարցում: Այստեղ էլ կան լաւ հիմնաւորուած երկու մօտեցումներ Հայոց Մեծ թուականի սկիզը Փրկչական 552 թուից (Յուլիսի 11-ից) կամ մի տարի անց 553-ից: Երկու մօտեցումներն էլ հիմքում ունեն ազմաթիւ փաստեր:

Փոքր ի շատէ պարզ է վիճակը մեր չորրորդ հարցի պարագայում: Այս կէտում հիմնականում ընդունուած տեսակէտ է, որ 7-րդ դարում Մեծ թուականը արեփոխել է Անանիա Շիրակունին[10]:

Համակարծիք են նաեւ արեփոխութեան նոյթի խնդրում. Անանիա Շիրակունին անշարժացրել է Հայոց տոմարը: Միակ տարակարծութիւնն այն է, որ ոմանք նրա արեփոխած տարերակը համարում են կորած, ոմանք էլ համոզուած են, որ այն հասել է մեզ:

Ահա, ընդհանուր առմամ այն ամենը, ինչ այսօր ունենք Հայոց միջնադարեան հիմնական օրացոյցի վերաերեալ: Ինչպէս տեսնում ենք, այստեղ հարցերի իրարամերժ պատասխանները գոյացրել են մի թնջուկ, որով կարելի է ասել, թէ այս օրացոյցի մասին էլ մեր իմացածը, մեղմ ասած, յստակ չէ:

Փորձենք ըստ կարելւոյն յստակեցնել մեր պատկերացումներն այս օրացոյցի մասին: Սկսենք նախ կառուցուածքի հարցերը քննելուց:

Նախ նկատենք, որ օրացոյցի կառուցուածքի հարցը սերտօրէն կապուած է դրա արեփոխութեան հարցին: Իրօք, եթէ օրացոյցը ենթարկուել է արեփոխութեան, ապա շատ սպասելի է, որ մեզ հասած լինեն եկորներ ե՛ւ նախնական, ե՛ւ էլ արեփոխեալ տարերակներից: Այնպէս որ, օրացոյցիս կառուցուածքը քննելիս հարկ է նկատի ունենալ, որ հաւանաար մենք գործ ունենք իրար խառնուած երկու տարերակների հետ, եւ պիտի ջանանք ըստ կարելւոյն դրանք զատել իրարից:

Արդ տեսնենք, թէ ինչ ունենք մենք Հայոց Մեծ թուականին11, դրա կառուցուածքին վերաերող:

Ամենածաւալուն ու կարևոր տեղեկոյթ այս մասին պահպանուել է Ա. Շիրակունու անուամ մեզ հասած տոմարական աղիւսակներում, մասամ նաեւ տոմարական այլ գրուածքներում (Շիրակունու Յայտնութեան եւ Զատկի ճառերը, ՇԼԲ աղիւսակները, Յովհ. Սարկաւագի Տոմարական Պատճէնը, Հայկական տոմարի մեկնութիւնը եւ այլն): Ահա այս աշխատութիւնների հիման վրայ էլ փորձենք պարզել Մեծ թուականի կառուցուածքը, սկիզը եւ փոփոխութիւնները:

Իր նշանաւոր Զատկի ճառի վերջում Անանիա Շիրակունին յայտնում է, որ ինքը 532 տարիների համար կազմել է մանրամասն աղիւսակներ, որտեղ ոլոր 532 տարիների համար տուել է Զատիկները և տոմարական ացատրութիւններ: Այս աղիւսակները հասել են մեզ, եւ որոշ խմագրութեամ հրատարակուած են Շիրակունու աշխատութիւնների շարքում12: Սրանք Փրկչական 580 - 1112 թթ. ընդգրկող աղիւսակներ են, որ պարունակել են Հայոց ԻԹ (29)-ից ՇԿ (560) թուականները ընդամենը 532 տարի: Շնորհիւ այն անի, որ այս աղիւսակները աւական մանրամասն են, դրանց վերլուծութեամ հնարաւոր է գաղափար կազմել թէ՛ Անանիա Շիրակունու կատարած օրացուցային արեփոխութեան, եւ թէ՛ մինչ այդ եղած օրացոյցի մասին: Նախ մի քանի խօսք, նախքան Շիրակունու արեփոխութիւնն եղած վիճակի մասին:

Պատմութիւնից գիտենք, որ քիրստոնէութեան պաշտօնական ընդունումից յետոյ Հայաստանեայց եկեղեցին մասն է կազմել ընդհանրական եկեղեցու, մասնակցել է (մինչեւ 451թ.) եկեղեցու տիեզերաժողովներին: Բնականաար, օրացոյցի (եկեղեցական տօների) հարցում եւս պիտի լինէր միասնութիւն Հայոց եկեղեցու եւ միւս քոյր եկեղեցիների միջեւ: Անշուշտ, սա է պատճառը, որ Հայոց գրերի սքանչելի գիւտից շատ չանցած 5-րդ դարի սկզներում հայերէն է թարգմանւում Անդրէաս Բիւզանդացու 200-ամեայ զատկացուցակը եւ տոմարը: Սա 353 - 552 թթ. ընդգրկող տօնացոյց է եղել, որով առաջնորդուել են ոլոր քրիստոնեայ ազգերը: 552 թուականին աւարտւում է այս զատկացուցակը եւ քրիստոնեայ աշխարհում տոմարական խառնաշփոթ է յառաջանում:

Բանն այն է, որ Անդրէասի զատկացուցակը կազմուած է եղել 19-երեակներով: Սա Լուսնի 19-ամեայ պարերաշրջանն է, որ յայտնի է նաեւ Մեթոնի շրջան անունով: Այդ ժամանակներում 19-ամեակներով էին կազմւում ոլոր օրացոյցները: Ահա, Անդրէասի ցուցակն էլ պարունակել է 10 հատ 19-երեակ եւ 10 տարի եւս յաջորդ 19-երեակից (10 x 19 + 10 = 200): Նոր տոմար սկսելը, անշուշտ, շատ յարմար էր 19-ամեակի սկզից, ուստի հարկ էր սպասել 9 տարի եւս ու նոր 19-երեակի սկզով սկսել նոր տոնացոյցը: Այս է պատճառը, որ 9 տարի տոմարական խառնաշփոթ է տիրում քրիստոնեայ աշխարհում:

Ահա, այս օրացուցային խառնաշփոթի հէնց սկզում Հայաստանեայց եկեղեցին, չսպասելով հարցի համընդհանուր լուծմանը, իր տոմարական հարցերը կարգադրում է սեփական միջոցներով:

Յիշենք, որ այս շրջանում (6-րդ դարի կէսերին) արդէն սկսել էին ծաւալուել ու թափ առնել դաւանաանական տարաձայնութիւններն ու վէճերը, Քաղկեդոնի 451թ. ժողովի որոշումների շուրջ, եւ Հայաստանեայց եկեղեցին աւելի ու աւելի էր հեռանում-անջատւում Բիւզանդականից: Չի ացառւում, որ ինքնուրոյն տոմար հիմնելն այս ժամանակ, եղել է նաեւ քաղաքական քայլ, Հայոց եկեղեցու ինքնուրոյնութիւնը ամրակայելու ուղղութեամ: Յայտնի է նաեւ, որ Հայաստանեայց եկեղեցու այս քայլը նաւ հաւանութեան չի արժանանում արեւմուտքում: Ամեն դէպքում, Հայոց կաթողիկոսի պատուէրով Գլակայ Սուր Կարապետի վանքի վանահայր Աթանաս Տարօնացին, լինելով հմուտ տոմարագէտ, կազմում է սեփական զատկացուցակ եւ նականաար նաեւ տարեհաշիւ: Անդրէասի ցուցակի վերջին Զատիկը 552 թուականինն էր (Մարտի 31-ին), Աթանասի ցուցակի առաջին Զատիկն էլ դրա յաջորդն է 553 թուականինը (Ապրիլի 20-ին): Հէնց այս Զատկացուցակի տարիների թուահաշիւն էլ դառնում է Հայոց Մեծ թուականի տարեհաշիւ: Աթանասի ժամանակ հայկական աւանդական օրացոյցը տակաւին ոեւէ փոփոխութեան ենթարկուած չէր եւ կիրառւում էր 365-օրեայ տարիներով ու Նաւասարդի մէկ շարժական տարեմուտով: Հէնց այս օրացոյցն էլ Աթանաս Տարօնացին դնում է իր կազմած տօնացոյցի հիմքում: Աթանասի ժամանակ (552թ.) Նաւասարդի մէկը համապատասխանում էր Յուլեան օրացոյցի Յուլիսի 11-ին, եւ Նաւասարդի մէկի չորս տարին մի օրով փոփոխուելը նաւ չէր խանգարում տոմարական հաշւումներին, զի Զատիկը որոշելուց էականը գարնանամուտի օրն էր Մարտի 20-ը13: Մարտի 20-ից մինչեւ Յուլիսի 11-ը կար 113 օր, այնպէս որ դեռ 452 տարի կար (113 x 4 = 452), մինչեւ Նաւասարդի մէկը չորս տարին մէկ օր յառաջանալով, հասնէր գարնանամուտի օրուան եւ խանգարէր տոմարական հաշւումներին:

Ուստի, Աթանասը, չվախենալով ոեւէ թիւրիմացութիւնից, կարող էր կազմել թէ՛ 95-ամեայ, թէ՛ 200-ամեայ, եւ թէ՛ այլ տեւողութեան զատկացուցակներ (միայն թէ 452 տարուց ոչ աւելի տեւողութեամ):

Այսօր ստոյգ չգիտենք, թէ քանի տարի է ընդգրկել Աթանասի կազմած տոմարը, գուցէ դա եղել է ընդամենը 95 տարուայ համար, կամ Անդրէասի նմանութեամ 200 տարուայ: Վստահ կարող ենք լինել միայն նրանում, որ այն չի գերազանցել 452 տարին:

Փաստօրէն, Հայոց Մեծ թուականը հիմնուել է, որպէս շարժական տարեմուտով օրացոյց Նաւասարդի մէկ տարեմուտով, որ չորս տարում մի-մի օր տեղաշարժուել է: Եւ այս կերպ հիմնուած տարեհաշուի սկիզն էլ եղել է 552 թ. Յուլիսի 11 = Նաւասարդի մէկը: Այս օրացոյցով առաջին Զատիկը եղել է 553 թ. Ապրիլի 20-ին, որ համարուել է Հայոց (Մեծ) թուականի առաջին տարուայ Զատիկը:

Կարող ենք ասել, որ Աթանաս Տարօնացին առաջինն էր, որ հայկական աւանդական շարժական օրացոյցի հիման վրայ կազմեց քրիստոնէական տօնացոյց (առաջին ինքնուրոյն հայկական քրիստոնէական տօնացոյցը), որի տարիների հաշիւն էլ դարձաւ Հայոց Մեծ թուական կոչուող տարեհաշիւը (552 թ. Յուլիսի 11-ից սկիզ առնող):

Ցաւօք սրտի, այստեղ կար մի շատ էական անպատեհութիւն: Բանն այն է, որ հայկական աւանդական օրացոյցը ստեղծուել էր քրիստոնէութիւնից շատ առաջ, ոլորովին այլ կրօնի պայմաններում եւ, նականաար, կոչուած էր աւարարելու ա՛յդ կրօնի պահանջները, որին էլ նա ծառայել էր երկար դարերի ընթացքում: Քրիստոնէութիւնը, լինելով նոր կրօն, թէպէտ շատ հին արմատներով, անշուշտ, ունէր նաեւ նոր պահանջներ օրացոյցի նկատմամ: Հարկաւ, այդ նոր պահանջները չէին կարող ներդաշնակել հայկական հնաւանդ օրացոյցի հնարաւորութիւններին:

Քրիստոնէական տօնացոյցը հիմնուած է ե՛ւ լուսնա-արեգակնային օրացոյցի վրայ, որը գալիս էր հրէական տոմարական աւանդոյթից, ե՛ւ էլ արեգակնային օրացոյցի վրայ, որն էլ գալիս էր հռոմէական տոմարից: Հայկական օրացոյցը ներդաշնակ չէր սրանցից եւ ոչ մէկին: Եւ, որպէս նական հետեւանք օրացուցային հնարաւորութիւնների ու պահանջների այս լուրջ տարաձայնութեան, պիտի շատ մեծ դժուարութիւններ յառաջանային հայկական օրացոյցով քրիստոնէական տօնացոյց կազմելիս: Այս դժուարութիւնների մի մասը, որ կայանում էր հաշւումների խրթինութեան մէջ, Աթանասը յաղթահարում է իր տօնացոյցը կազմելիս: Սակայն կային եւ դժուարութիւններ, որ շատ աւելի սկզունքային նոյթի էին եւ Աթանասի ժամանակ դեռ խոչընդոտ չէին, ուստի եւ նա փորձ էլ չի արել դրանք յաղթահարելու:

Ահա այս դժուարութիւններն էին, որ Աթանասից մէկ դար անց ստիպեցին նորից անդրադառնալ տոմարին: Այս անգամ Հայոց կաթողիկոս Անաստաս Ակոռեցին ինքն է զաղւում տոմարի հարցով:

Նրա կարգադրութեամ ժամանակի խոշորագոյն գիտնական Անանիա Շիրակունին ստեղծում է հայկական անշարժ օրացոյց, այց այդ օրացոյցը պաշտօնապէս վաւերացնելուց առաջ վախճանւում է պատուիրատու կաթողիկոսը, նրա յաջորդը այդ հարցում անփոյթ է լինում, քիչ ժամանակ անց մահանում է եւ Անանիա Շիրակունին, որով եւ անշարժ օրացոյցի հարցը փակւում է:

Այդուհանդերձ, Շիրակունու տոմարական աշխատութիւնները մեծաւ մասամ հասել են մեզ:

Յայտնի է, որ Մեծն Անանիան հեղինակել է մի ծաւալուն տոմարական աշխատութիւն, որում մանրամասն ներկայացուած են եղել 14 քրիստոնեայ ազգերի օրացոյցները, անշարժացուած հայկական օրացոյցը եւ լուսնացոյց: Եղել են նաեւ այլ օժանդակ միաւորներ (տոմարական տարեր աղիւսակներ եւ ացատրական նագրեր): Անանիայի ծաւալուն Տոմարի մէջ 14 քրիստոնեայ ազգերի օրացոյցները զուգահեռաար ներկայացուած են եղել նրա կազմած «Խառնախորան»ում[14], իսկ հայկական օրացոյցը, իւրայատուկ լինելու պատճառով, տրուած է եղել առանձին ՇԼԲ ոլորակում:

Անանիայի Տոմարի աղադրիչ մասերից միայն մէկն է, որում անկասկած ներկայացուած է անշարժացուած հայկական օրացոյց: Դա Շիրակունու վերոնշեալ օրացուցային աղիւսակներն են, որ յայտնի են ՇԼԲ ոլորակ անուամ: Որոշ արդի հետազօտողներ այս աղիւսակներում ներկայացուած հայկական օրացոյցը համարել են շարժական, ելնելով նրանից, որ այստեղ հայկական Նաւասարդի մէկը իրօք շարժական է, չորս տարին մէկ առաջ է ընկնում հռոմէական համապատասխան ամսաթուերից: Սակայն այդ աղիւսակների մանրակրկիտ վերլուծութիւնը համոզում է, որ դրանցում հայկական օրացոյցը իրօք անշարժացուած է[15]:

Սակայն անն այն է, որ Անանիա Շիրակունին օրացոյցն անշարժացրել է փոքր-ինչ անսովոր ձեւով: Ընդհանրապէս, անշարժ օրացոյց ասելով, հասկանում են մի օրացոյց, որի տարեմուտը անշարժ է տարուայ եղանակների նկատմամ: Եւ տարեմուտն էլ, նականաար, կապւում է ամսակարգի սկզի առաջին ամսի առաջին օրուայ հետ: Շիրակունին հայկական օրացոյցն անշարժացրել էր էլի տարեմուտը անշարժացնելով, այց ի տարերութիւն աւանդական պատկերացման, նա իրարից անջատել էր տարեմուտն ու ամսակարգի սկիզը (այսինքն Նաւասարդի մէկը): Շիրակունու արեփոխութեամ Նաւասարդի մէկը մնալով փոփոխական, դադարում է տարեմուտ դիտուել: Հայկական ամիսները առաջուայ պէս մնում են շարժական, իսկ տարեմուտ է համարւում միշտ Յունուարի 6-ը, անկախ դրան համապատասխանող հայկական ամիս-ամսաթուից: Այսինքն, մի տարի տարեմուտը կը լինէր, ասենք, Մեհեկան 7-ին (Յունուարի 6-ին), չորս տարի անց Մեհեկան 8-ին (Յունուարի 6-ին), եւս չորս տարի անց Մեհեկան 9-ին եւ այլն: Անշուշտ, այսպիսի արեփոխութիւնը, մեղմ ասած, փոքր-ինչ խրթին է:

Իր արեկարգած օրացոյցի խրթինութիւնը յաղթահարելու, դրա կիրառութիւնը առաւել դիւրին ու մատչելի դարձնելու համար էլ Շիրակունին կազմում է յիշեալ մանրամասն աղիւսակները: Այս աղիւսակներում ոլոր 532 տարիների համար տրուած են թուականը (նաեւ նահանջը), տարուայ հնգեակը, վերադիրը, եօթներեակը, Յայտնութեան օրը, Բարեկենդանի, գարնանամուտի, Լուսնի աւագ լրման, եւ Զատիկի ամիս-ամսաթուերը16: Ընդ որում, այս ամենը տրուած են զուգահեռաար թէ՛ հայկական, եւ թէ՛ հռոմէական ամիս-ամսաթուերով:

Օրացոյցի այսպիսի մանրակրկիտ մատուցումը պատճառ է դարձել դրա լայն կիրառութեան, եւ սրա շնորհիւ, թէպէտ վաւերացուած չի եղել, այդուհանդերձ Անանիայի կազմած օրացոյցը ապրել է շատ երկար եւ հասել մինչեւ մեզ:

Համոզուելու համար, որ իրօք այս աղիւսակներում ներկայացուած հայկական օրացոյցը անշարժացուած է, մի փոքր վերլուծենք դրանք:

Առաջին ակնառու փաստը, որ վկայում է տարեմուտը Նաւասարդի մէկից տարեր եղած լինելու մասին, հետեւեալն է: Այստեղ իւրաքանչիւր տարեթուի համար տրուած է այդ տարուայ Զատիկը ե՛ւ հայկական, ե՛ւ էլ հռոմէական ամիս-ամսաթուերով: Միեւնոյն ժամանակ, Զատիկն էլ շարժական տօն է, ունի 35 օրուայ շարժականութիւն: Դրա հետեւանքով հնարաւոր է այնպիսի իրավիճակ, որ եր Նաւասարդի մէկը քիչ-քիչ յառաջանալով հասնէր Մարտ-Ապրիլ միջակայքին, ապա ստացուէր այնպէս, որ Նաւասարդի մէկից մինչեւ յաջորդ Նաւասարդի մէկն ընկած ժամանակահատուածում պատահէր ոչ թէ մէկ, այլ երկու Զատիկ, իսկ դրա յաջորդ (կամ նախորդ) 365 օրերի ընթացքում ոչ մի Զատիկ չլինէր: Այսպիսի դէպքում Նաւասարդի մէկով սկսուող հայկական մի «տարին» պիտի երկու Զատիկ պարունակէր, իսկ միւս «տարին» նաւ Զատիկ չպարունակէր: Նման իրավիճակ իրօք տեղի է ունեցել: Առաջին անգամ դա տեղի է ունեցել Հայոց ՅԻԹ (329) թուին: Սրա նախորդ տարուայ Զատիկը եղել է ՅԻԸ (328) թուի Հրոտից ամսի 19-ին (Ապրիլի 3-ին): Դրա յաջորդ Զատիկը եղել է 385 օր յետոյ ՅԻԹ (329) թուի Նաւասարդի 4-ին (Ապրիլի 23-ին): Իսկ դրան յաջորդողն էլ 350 օր անց Հրոտից 24-ին (Ապրիլի 8-ին): Եթէ տարեմուտ համարուէր Նաւասարդի մէկը, ապա կը ստացուէր, որ Հայոց ՅԻԹ (329) տարին Զատիկ պիտի չունենար: Այդ «տարին» պիտի սկսուած լինէր Նաւասարդի 1 = 880 թ. Ապրիլի 20-ին և աւարտուած լինէր աւելեաց հինգերորդ օր = 881 թ. Ապրիլի 19-ով: Իսկ այդ ժամանակահատուածը ընկած է եղել երկու յաջորդական Զատիկների միջեւ, եւ այդ ընթացքում Զատիկ չի եղել: Սրան հակառակ, Հայոց ՅԼ (330) «տարին» պէտք է երկու Զատիկ ունենար, այդ «տարին» սկսուել է Նաւասարդի 1 = 881 թ. Ապրիլի 20-ին, աւարտուել է աւելեաց հինգ = 882 թ. Ապրիլի 19-ին: Իսկ այդ ընթացքում եղել է երկու Զատիկ 881 թ. Ապրիլի 23-ին եւ 882 թ. Ապրիլի 8-ին:

Այդուհանդերձ, Անանիա Շիրակունու ՇԼԲ աղիւսակում Հայոց ոլոր տարիներն էլ ունեն Զատիկ եւ այն էլ մէկական:

Նման իրավիճակ հայկական օրացոյցում կրկնուել է ՅԼԲ (332), ՅԽ (340), ՅԽԳ (343) եւ ազում այլ տարիների, մինչեւ Հայոց ՆԼԲ (432) թուականը: Եւ ոլոր նման դէպքերում էլ Շիրակունու տոմարական աղիւսակներում Հայոց ամեն մի տարի ունի իր Զատիկը եւ այն էլ միայն մէկը: Սա նշանակում է, որ այս աղիւսակները կազմողը տարեմուտ չի համարել Նաւասարդի մէկը: Այսինքն, Շիրակունու կազմած 532-ամեայ տօնացոյցում (ՇԼԲ ոլորակում) Մեծ թուականի տարին տարեր է եղել ամսակարգից եւ չի սկսուել Նաւասարդի մէկով, որը շարժական էր:

Անանիա Շիրակունու կազմած ՇԼԲ ոլորակը մի անկախ փաստ եւս տալիս է, դրանում ներկայացուած հայկական օրացոյցի նոյթը որոշելու համար: Այստեղ հայկական իւրաքանչիւր տարուայ համար տրուած է երկուական եօթներեակ: Սա շատ տարօրինակ է, եթէ տարեմուտ սեպենք Նաւասարդի մէկը: Իրօք, եօթներեակը մէկից եօթ միջակայքում գտնուող մի թիւ է, որով որոշւում են շաաթուայ օրերը տարուայ կամայական օրուայ համար: Բնականաար, մէկ տարում եօթներեակը պիտի մէկը լինէր: Այդպէս է սոյն տոմարական աղիւսակի հռոմէական ամիսներով տրուած մասում (այստեղ երկուական եօթներեակ ունեն միայն նահանջ տարիները, այն էլ դրանցից մէկը Յունուար Փետրուար ամիսների, միւսը Մարտ-Դեկտեմերի համար): Հայկական եօթներեակների կրկնակիութիւնը հասկանալի է դառնում, եթէ հրաժարւում ենք տարեմուտը Նաւասարդի մէկին նոյնացնելուց: Իրօք, եթէ տարեմուտը տաբեր լինէր Նաւասարդի մէկից, ապա հայկական իւրաքանչիւր տարին բաղկացած պիտի լինէր երկու հատուածից. մէկը տարեմուտից մինչեւ Նաւասարդի մէկն ընկած մասն է, միւսը Նաւասարդի մէկից մինչեւ տարեվերջ հատուածը: Եւ այս երկու հատուածներն էլ, նականաար, պիտի ունենան իրենց տարեր եօթներեակները: Զանց առնելով մանրամասների քննարկումը, նշենք, որ Շիրակունու ՇԼԲ աղիւսակում հայկական եօթներեակների կրկնակիութիւնը եւս վկայում է, որ այս աղիւսակում ներկայացուած հայկական օրացոյցի տարեմուտը չի եղել Նաւասարդի մէկը[17]:

Կան այլ փաստեր եւս, որ այս աղիւսակի վերլուծութիւնը տալիս է ի հաստատումն այն անի, որ դրանում Հայոց օրացոյցի տարեմուտը կապուած չի եղել Նաւասարդի մէկին, այլ եղել է անշարժ: Իսկ թէ եր է եղել հայկական տարեմուտն ըստ Անանիայի արեփոխութեան, իմանում ենք նրա տոմարի մասը կազմած «Յայտնութեան ճառից», ուր հեղինակն ինքը յայտնում է, որ Քրիստոսի Յայտնութեան տօնը (իմա՛ Յունուարի 6-ը) դրել է տարուայ եւ տարեկան տօների գլխին: Այս մասին աւելի հանգամանօրէն պատմում է Առաքել Նախիջեւանցին18, որ ուղղակի նշում է, թէ Մեծ թուականի տարեմուտը, սկիզը դրուել է Յայտնութեան օրը Յունուարի 6-ին:

Ի մի երելով այս ամենը, տեսնում ենք, որ Անանիա Շիրակունին իրօք անշարժացրել է հայկական օրացոյցը տարեմուտը դնելով Յունուարի 6-ին, անկախ հայկական ամիս-ամսաթուից:

Ուրեմն, ըստ նրա արեփոխութեան, Հայոց Մեծ թուականի սկիզը պիտի հաշուել ոչ թէ 552 թ. Յուլիսի 11-ից, այլ 553 թ. Յունուարի 6-ից (պարզութեան համար կարելի է վերցնել Յունուարի 1-ից, դա շօշափելի սխալի չի երի): Այսպէս է Հայոց Մեծ թուականը ներկայացուած նրա կազմած տոմարական աղիւսակում ՇԼԲ ոլորակում:

Փաստօրէն, ստացւում է Հայոց Մեծ թուականի երկու տարերակ հին ու նոր ըստ Աթանաս Տարօնացու եւ ըստ Անանիա Շիրակունու: Այս երկրորդ տարերակը, թէպէտ պաշտօնապէս վաւերացուած չի եղել, այդուհանդերձ ունեցել է աւական լայն կիրառութիւն (թերեւս շնորհիւ Անանիայի ացառիկ մեծ հեղինակութեան, կամ նրա կազմած աղիւսակների մատչելիութեանն ու յարմարութեանը): Որպէս սրա արդիւնք, մեզ են հասել Հայոց Մեծ թուականով տրուած տարեթուեր երկու տարերակով էլ ե՛ւ Մեծ թուականը դիտելով իր 552 թ. Յուլիսի 11-ից սկսուող շարժական տարեմուտով օրացոյց, ե՛ւ էլ իր 553 թ. Յունուարից սկսուող անշարժ օրացոյց: Սա էլ նշանակում է, որ հայկական այս օրացոյցով տրուած տարեթուերը Փրկչականի վերածելիս հարկ է նկատի ունենալ հնարաւոր անճշդութիւնը (մինչեւ մէկ տարի), եւ հնարաւորութեան դէպքում տարեթիւը ճշգրտել կողմնակի այլ տուեալներով:

Հայոց Մեծ թուականի մասին մեր պատկերացումը ամողջացնելու համար հարկ է ճշդել նաեւ նրա հիմնադրման ճշգրիտ ժամանակը եւ այն, թէ ով է եղել դրա պատուիրատու կաթողիկոսը: Ինչպէս արդէն նշուեց, այս հարցերին իրարամերժ պատասխաններ են տրուել տակաւին միջնադարից:

Որպէս տոմարի կարգադրիչ, հայ մատենագիրները յիշատակում են երեք տարեր կաթողիկոսների անունները: Մերօրեայ հրատարակութիւններում եւս այս հարցը լուսաանուած է ոչ միարժէքօրէն[19]:

Ընդ որում, այս հարցերը տոմարագիտութեան եւ պատմագրութեան առումով մեծ կարեւորութիւն են ունեցել իրենց ծագումից ի վեր, եւ դրա վկայութիւնն է այն, որ Հայոց տոմարին եւ 6-րդ դարի պատմական անցքերին անդրադարձած համարեա ոլոր հեղինակներն էլ անդրադարձել են այդ հարցերին եւ ջանացել են այս կամ այն կերպ պատասխանել դրանց: Միեւնոյն ժամանակ, մատենագիր սկզնաղիւրներում այս հարցերի պատասխանների իրարամերժ լինելը վկայում է, որ սրանց հետ կապուած թիւրիմացութեան պատճառը ինքը շատ հին է, եւ պէտք է այդ թիւրիմացութիւնը փնտռել հէնց Հայոց Մեծ թուականի հիմնադրման ժամանակներում:

Հայոց պատմութեան այս ժամանակաշրջանը հարուստ է ուռն իրադարձութիւններով, մեծ վայրուվերումներով, սակայն, դրան հակառակ (կամ գուցէ դրան ի հետեւանք), յոյժ աղքատ է ժամանակակից պատմական սկզնաղիւրներով:

Որպէսզի հնարաւոր լինի եղած սկզնաղիւրների տուեալներով որոշել Մեծ թուականի հիմնման ժամանակն ու պատուիրատու կաթողիկոսի ինքնութիւնը, զուգահեռաար կը քննենք նաեւ մի քանի այլ իրադարձութիւնների ժամանակի հարցը. Մովսէս Եղիվարդեցի կաթողիկոսի ընտրութիւնը, ՇԼԲ պարերաշրջանի գիւտը, Ս. Յիզտուզիտի նահատակութիւնը, Հայոց կաթողիկոսութեան աժանումը երկուսի, Արահամ Աղաթանեցի կաթողիկոսի ընտրութիւնը եւ որոշ այլ իրադարձութիւններ, որոնք ժամանակագրօրէն աղերսւում են տոմարի կարգադրութեանը եւ կարող են օժանդակել մեր խնդրի լուծմանը:

Միեւնոյն ժամանակ, հէնց իր օրացոյցի քննութիւնը ծանրակշիռ փաստեր է տալիս որոշելու համար, թէ եր պիտի լինէր Մեծ թուականի հիմնումը: Քննելով Անդրէաս Բիւզանադացու եւ Աթանաս Տարօնացու տոմարների մասին մեզ հասած տեղեկութիւնները եւ այդ տուեալները զուգադրելով օրացոյցի կարգադրութեան մասին գրած տարեր հեղինակների տուած տարեթուերին, գալիս ենք այն եզրակացութեան, որ Հայոց Մեծ թուականի հիմնումը եղել է Անդրէասի 200-եակի աւարտին Փրկչ. 551 թուին: Փաստօրէն, Հայերը թուականը հիմնել են նախքան 200-եակի աւարտը (552 թ. Զատիկից առաջ), նախօրօք որոշելու համար Անդրէասի տօնացոյցի աւարտից յետոյ իրենց անելիքը20: Սրանից ինը տարի անց 560-ին Աղէքսանդրիայում 36 տոմարագէտների ժողովը կարգադրում է միասնական օրացոյցի խնդիրը եւ պաշտօնապէս ընդունում է Էաս Աղէքսանդրացու գտած 532-ամեայ մշտնջենական պարերաշրջանը:

Սա նախորդ ոլոր տօնացոյցների նկատմամ ունէր այն ակնյայտ առաւելութիւնը, որ այս աղիւսակների աւարտից յետոյ կարելի պիտի լինէր անմիջապէս, առանց ընդմիջման դրանք վերստին կիրառել սկզից[21]:

Այս նոյն ժամանակ (հաւանական է հէնց նոյն ժողովում, կամ դրա առնչութեամ) Հայերի համար առանձին անշարժ տոմար են կարգում, որ սակայն Հայոց եկեղեցին չի ընդունում եւ շարունակում է իր սկսած ուրոյն տարեհաշիւը եւ ազգային աւանդական 365-օրեայ ամսակարգն ու Նաւասարդի մէկով սկսուող շարժուն տարին: Միեւնոյն ժամանակ, Հայերն ընդունում են Աղէքսանդրիայում որոշուած 500-եակի (532-ամեայ շրջանի) տոմարական կարեւոր սկզունքները (վերադիրների ու Լուսնի լրումների համակարգը), եւ այդպիսով ապահովում են Հայոց եւ արեւմտեան եկեղեցիների Զատիկների համաժամանակութիւնը[22]:

Աւելի դժուար է պատուիրատու կաթողիկոսի հարցը պարզելը: Ինչպէս վերը նշուեց, պատմական սկզնաղիւրներն այս կապակցութեամ յիշատակում են երեք տարեր կաթողիկոսների Յովհաննէս Գաեղեանին, Ներսէս Բագրեւանդեցուն (Աշտարակեցուն) եւ Մովսէս Եղիվարդեցուն: Միեւնոյն ժամանակ, տոմարի կարգադրութիւնը տարեր կաթողիկոսների վերագրելով հանդերձ, այդ տարեր սկզնաղիւրները տոմարի կարգադրութեան համար տալիս են հիմնականում միեւնոյն տարեթիւը:

Սա շատ ուշագրաւ է. այստեղից հետեւում է, որ այդ ոլոր հեղինակներն էլ իմացել են տոմարի կարգադրութեան ճշգրիտ ժամանակը (ոլորն էլ նոյն տարին են տալիս, թէպէտ տարեր համակարգերով Աշխարհի արարչութեան, Յունաց Փիլիպպոս կայսեր, Քրիստոսի ծննդեան, եւ այլ թուականներով): Իսկ նոյն թուին եղած նոյն գործը տարեր կաթողիկոսների վերագրելը հետեւանք է այն անի, որ տարեր հեղինակների ձեռքի տակ եղած գաւազանագիրքերում23 տարեր են եղել Հայոց կաթողիկոսների տարիները, եւ իւրաքանչիւր հեղինակ, նայելով, թէ ըստ իր ունեցած գաւազանագիրքի, ով է եղել 551 թուին Հայոց կաթողիկոսը, նրան էլ վերագրել է տոմարի կարգադրութիւնը:

Իսկ ինչու պիտի գաւազանագիրքերում շփոթուած լինէին Հայոց կաթողիկոսների տարիները:

Այս հարցի պատասխանն էլ ժամանակի պատմական անցքերի մէջ է:

Յայտնի է, որ 6-րդ դարի կէսերին Հայաստանը աժանուած էր Պարսկաստանի եւ Բիւզանդական կայսրութեան միջեւ եւ այս երկու գերտէրութիւնների անհաշտ պայքարը աւերում էր ոչ միայն Հայոց երկիրը, այլեւ Հայոց եկեղեցին: Օգտուելով դէպքերի նպաստաւոր ընթացքից, Յունաց կայսրը Հայաստանի յունական մասում ստեղծում է նոր կաթողիկոսութիւն, կաթողիկոս է կարգում Յովհան Բագարանցուն եւ նստավայր ընտրում Յույն-Պարսկական սահմանին մօտիկ Աւան գիւղը (այժմ Երեւանի շրջագծում). այնտեղ էլ Յովհան Բագարանցին կառուցում է Աւանի նշանաւոր կաթողիկէն:

Այս կաթողիկոսը աթոռակալել է 26 տարի: Նրա գահակալութեան վերջերում յունա-պարսկական հակամարտութեան մէջ յաջողութիւնը անցնում է Պարսիկներին, որոնք էլ վերջ են տալիս Աւանի կաթողիկոսութեանը:

Բնականաար, կաթողիկոս դնելով իրենց ընտրած թեկնածուին, Յոյները նրան նաեւ պարտադրում են ընդունել քաղկեդոնական դաւանանքը, որ սակայն չի ընդունւում Հայ եկեղեցու մեծ մասի կողմից: Հայ պատմագիրները վկայում են, որ Յովհան Բագարանցին համարուել է հակաթոռ կաթողիկոս: Այդ է ցոյց տալիս եւ այն, որ նա չի նստել Դուինի կաթողիկոսարանում, այլ առանձին նոր կաթողիկոսարան է կառուցել Աւանում իր իսկ կառուցած կաթողիկէի կողքին: Ահա, Յովհան Բագարանցու հակաթոռ (նաեւ քաղկեդոնական) եղած լինելու հանգամանքն էլ առիթ է դարձել Հայոց կաթողիկոսների գաւազանագիրքի այդ հատուածում շփոթութիւն առաջացնելու համար: Տարօրինակ է նաեւ այն, որ հակաթոռ համարուելով հանդերձ, նա իր գահակալութեան 26 տարիներով մտել է Հայոց կաթողիկոսների ոլոր ցուցակների մէջ: Այսինքն, առկայ է ե՛ւ նրան հակաթոռ համարելը (ոլորը գրում են այդ մասին), ե՛ւ էլ նրան օրինական կաթողիկոս համարելը (մտցուած է ոլոր գաւազանագիրքերի մէջ իր 26 տարիներով):

Այս եւ սրան յաջորդող պատմական անցքերի ժամանակները համեմատելով, ստանում ենք, որ Յովհանը իր կաթողիկոսութեան միայն մի հատուածում (վերջում) է եղել հակաթոռ, իսկ սկզում նա գահակալել է իր կաթողիկոս ամենայն Հայոց: Ճշգրտելով այս շրջանի անցուդարձի ժամանակագրութիւնը, ստանում ենք դէպքերի ժամանակային հետեւեալ յաջորդականութիւնը: 551 թ. Հայոց կաթողիկոս է դարձել Մովսէս Եղիվարդեցին: Նա էլ իր կաթողիկոսութեան սկզում (551թ.) ժողով է գումարել օրացոյցի հարցը լուծելու համար: Որոշուել է առանձին հայկական տոմար հիմնել, որը եւ արել է Աթանաս Տարօնացին:

560 թուին Մովսէսի 10-րդ տարում Աղէքսանդրիայում կարգադրուել է միասնական քրիստոնէական տոմարի խնդիրը, ընդունուել է 532-ամեայ (ՇԼԲ) պարերաշրջանը, նոյնիսկ Հայերի համար անշարժ տոմար են կարգել, սակայն Հայոց եկեղեցին մերժել է դա եւ շարունակել է իր սկսած տարեհաշիւն ու աւանդական (365-օրեայ) տարիով օրացոյցը Նաւասարդի մէկ շրջիկ տարեմուտով:

Այդուհանդերձ, լրիւ ընդունել է աղէքսանդրեան ՇԼԲ շրջանի սկզունքները (վերադիրներ եւն):

Մովսէս կաթողիկոսի օրօք են եղել Ս. Յիզտուզիտի նահատակութիւնը, (Փոքր) Վարդան Մամիկոնեանի ապստամութիւնը, պարսիկ Սուրէն մարզպանի սպանումը 571 թ., եւ Խաղամախի նշանաւոր ճակատամարտը: 581 թ. վախճանւում է Մովսէս Եղիվարդեցի կաթողիկոսը: Քաղաքական կացութիւնը խոչընդոտում է նականոն կերպով կաթողիկոսի ընտրութիւն անցկացնելուն եւ երեք տարի տեղապահ է մնում Վրթանէս Քերթող վարդապետը:

581-584 թթ. Վրթանէսի տեղապահութիւնն է: Այս ընթացքում, օգտուելով Հայոց եկեղեցու տկարացումից, Կիւրիոնը Վրաց եկեղեցին անջատում է Հայոց եկեղեցուց:

584-ին, օգտուելով Պարսից ներքին անկայուն վիճակից, Յունաց Մօրիկ կայսրը կաթողիկոս է դարձնում Յովհան Բագարանցուն, նրան պարտադրելով քաղկեդոնական դաւանանք: Այդուհանդերձ, այս կաթողիկոսը ճանաչում չի ստանում ոլոր եպիսկոպոսների կողմից եւ Մօրիկը չի կարողանում Յովհանին նստեցնել Դուինի կաթողիկոսարանում, այլ նոր կաթողիկոսարան եւ կաթողիկէ տաճար է հիմնում Յունաց աժնում, սահմանին մօտ Կոտայքի Աւան գիւղում: Սրանով էլ խափանւում է Վրթանէսի տեղապահութիւնը եւ որոշ ժամանակ (գոնէ մինչեւ Մօրիկի մահը 602-ին) համայն Հայոց կաթողիկոս է դիտւում Յովհան Բագարանցին:

602-ին Մօրիկի մահից յետոյ Պարսիկները պատերազմական գործողութիւններ են ծաւալում Հայաստանում եւ Յովհանը Աւանից փախնում է Կարին: Հաւանական է, այս ժամանակից էլ նա դիտուել է հակաթոռ:

607-ին Պարսից արքայ Խոսրով Բ-ը Հայաստան է ուղարկում Սմատ Բագրատունուն, որն էլ կազմակերպում է կաթողիկոսական կանոնաւոր ընտրութիւն, ուր ամենայն Հայոց կաթողիկոս է ընտրւում Արահամ Աղաթանեցին:

610-ին Պարսիկները գրաւում են Կարինը եւ ժողովրդի հետ միասին գերեվարում անդ ապաստանած ծերունի Յովհան կաթողիկոսին, տանում են Համադան, ուր եւ նա վախճանւում է: Նոյն տարին վախճանւում է եւ Արահամ Աղաթանեցին գահակալելով միայն 3 տարի:

610-ին կաթողիկոս է ընտրւում Կոմիտաս Աղցեցին:

Այսպիսով, պարզ է դառնում, որ Հայոց տոմարի կարգադրութիւնն ու Հայոց Մեծ թուականի հիմնումն էլ ամողջովին Մովսէս Եղիվարդեցի կաթողիկոսի ձեռակերտն են, որ իրականացրել է Աթանաս Տարօնացին:

Ի մի երելով Հայոց Մեծ թուականի մասին ասուածը, կարող ենք այդ օրացոյցի ստեղծումը, նոյթը եւ կրած փոփոխութիւնները պատկերել հետեւեալ կերպ:

552 թուականին աւարտւում է Անդրէաս Բիւզանդացու 200-ամեայ զատկացուցակը, որով ի թիւս այլ ազգերի, առաջնորդւում էին եւ Հայերը: Այս ժամանակ տակաւին լուծուած չի եղել նոր համընդհանուր օրացոյցի հարցը: Օգտուելով առիթից, Հայոց կաթողիկոս Մովսէս Եղիվարդեցին կարգադրում է հայկական տոմարի հարցը: Նա վճռում է ստեղծել ինքնուրոյն ազգային օրացոյց: Նրա կարգադրութեամ Աթանաս Տարօնացին Հայկական հնաւանդ շարժական օրացոյցի հիման վրայ կազմում է քրիստոնէական տօնացոյց, որի տարեհաշիւն էլ դառնում է Հայոց Մեծ թուականի հիմքը: Այստեղ ամողջովին պահպանւում է Հայոց օրացուցային աւանդական դրուածքը. տարուայ տեւողութիւնը միշտ 365 օր (առանց նահանջ տարիների), տարեմուտն էլ Նաւասարդի մէկը չորս տարում մի օր առաջ է ընկնում հռոմէական ամսաթուերից: Այս կառուցուածքով օրացոյցը անխուսափելիօրէն պատճառ պիտի դառնար տոմարական թիւրիմացութիւնների, երբ Նաւասարդի մէկը հասնէր Մարտ-Ապրիլին: Դրա համար էլ 7-րդ դարում Անանիա Շիրակունին բարեփոխում է այն:

Նա տարեմուտը առանձնացնում է Նաւասարդի մէկից եւ կայուն դնում Յունուարի 6-ի դիմաց անկախ հայկական ամիս-ամսաթուից, իսկ Նաւասարդի մէկը էլի մնում է շրջիկ: Նա նաեւ կազմում է մանրակրկիտ աղիւսակներ 532 տարիների համար: Սակայն, Անանիայի բարեփոխումը պաշտօնական վաւերացում չի ստանում: Ի հետեւանք այս ամենի, Մեծ թուականը սկսում է կիրառուել երկու տարբեր ձեւերով. մէկն ըստ Աթանասի սահմանածի 552 թ. Յուլիսի 11-ից սկսուող, փոփոխական տարեմուտով, միւսն ըստ Անանիայի բարեփոխման 553 թ. Յունուարից սկսուող, կայուն տարեմուտով: Այս կերպ էլ Հայոց Մեծ թուականը հասել է մինչեւ մեր օրերը:

Այս օրացոյցի յաջորդ բարեփոխութիւնը եղել է 11-12-րդ դարերում եւ դա արել է եռամեծ իմաստասէր Յովհաննէս Սարկաւագը: Սակայն ի տարբերութիւն նախորդ բարեփոխութեան, այս անգամ Մեծ թուականը թողնւում է անփոփոխ, եւ դրան կից ստեղծւում ու կիրառութեան մէջ է դրւում

նոր բարեփոխեալ օրացոյց Հայոց Փոքր թուականը:

Արդ նայենք, թէ ինչ է իրենից ներկայացրել Յովհաննէս Սարկաւագի ստեղծած Հայոց Փոքր թուականը, ինչ փոփոխութիւններ են կատարուել հայկական օրացոյցում այս կապակցութեամբ եւ որն է եղել դրանց հիմքը:

Գ. Հայոց Փոքր թուական:

Ինչպէս արդէն նշուեց, Հայոց Մեծ թուականը կիրառւում է զուգահեռաբար երկու ձեւերով. ըստ աւանդական ձեւի (Աթանասի սահմանածի) եւ ըստ Անանիայի բարեփոխութեան: Աւանդական ձեւով կիրառութիւնը արդէն Հայոց ՆԾԲ (452) թուին յառաջ է բերում մի շատ լուրջ տոմարական թիւրիմացութիւն: Բանն այն է, որ ըստ սուրբգրային աւանդութեան, տարուայ սկիզբ պիտի դիտուէր գարնանամուտը: Գարնանամուտին էր համարւում ե՛ւ աշխարհի արարչութիւնը, ե՛ւ էլ տարուայ սկիզբը[24]: Ահա, գարնանամուտը սկիզբ սեպելու պարագայում, եթէ Հայոց տարեմուտն էլ Նաւասարդի մէկը լինէր, ապա հէնց որ Նաւասարդի մէկը չորս տարում մի օր յառաջանալով զուգադիպէր գարնանամուտին եւ անցնէր դրանից, հայկական տարեհաշիւը պիտի մէկով աւելանար: Այդպէս էլ Հայոց ՆԾԲ (452) թուին Նաւասարդի մէկը գարնանամուտին (Մարտի 20- ին) համընկելուց յետոյ Հայոց տարեհաշւում առաջանում է մէկ «եկամուտ» տարի: Սա պատճառ է դառնում տոմարական լուրջ շփոթութիւնների:

Այս եւ այլ օրացուցային շփոթութիւնները վերացնելու համար, Յովհաննէս Սարկաւագը կարգաւորում է հայկական օրացոյցը: Նրա ժամանակ Հայոց ՇԿ (560) թուին (1112թ.) աւարտւում է Անանիայի կազմած ՇԼԲ բոլորակը, եւ կարիք կար նոր տօնացոյցի: Սարկաւագ վարդապետը կազմում է նոր 532-ամեայ տօնացոյց-աղիւսակ Հայոց եկեղեցու տօների համար: Ի տարբերութիւն Անանիայի աղիւսակի, Սարկաւագինը միայն հռոմէական ամիս-ամսաթուերով է, այստեղ հայկական ամիսներով ոչինչ չկայ: Որպէս տարեմուտ էլ վերցուած է Յունուարի մէկը: Իսկ աղիւսակը սկսւում է ոչ թէ Շիրակունու աղիւսակի աւարտից, այլ դրանից 28 տարի առաջ Հայոց 533 թուից (նոր մէկ թուականով): Այս աղիւսակի առաջին տարին Փրկչ. 1085 թիւն է: Փաստօրէն, Սարկաւագ վարդապետը 532-ամեակներով պարբերացնում է հայկական օրացոյցը: Ի տարբերութիւն Մեծ թուականի, այս նոր աղիւսակով տրուած տարեթիւը կոչւում է Հայոց Փոքր թուական25: Բացի այդ, օրացուցային խառնաշփոթը շտկելու համար, կարգադրում է Մեծ թուականի տարեհաշուից դուրս ձգել «եկամուտ» մէկ տարին[26]:

Օրացուցային հարցերը պարզաբանելու համար Յովհաննէս Սարկաւագը շարադրում է նաեւ տոմարական բացատրական աշխատութիւններ: Դրանցից ամենակարեւորը «Պատճէն տոմարի» աշխատութիւնը մանրամասն տալիս է օրացուցային հաշւումներ անելու կանոնները: Ընդ որում, այստեղ Մեծ թուականից զատ ներկայացուած է նաեւ Փոքր թուականը: Իր տոմարական աշխատութիւններում Սարկաւագ վարդապետը մանրամասն բացատրում է, թէ ինչպէս է հայկական օրացոյցում գոյացել «եկամուտ» տարին եւ իր յետնորդներին պատուիրում է ապագայում եւս նման իրավիճակ կրկնուելու դէպքում հաշուից հանել «եկամուտ» տարին:

Այդուհանդերձ, Յովհաննէս Սարկաւագը, Հայոց օրացոյցի առաջիկայ թիւրիմացութիւններից մէկընդմիշտ ազատուելու համար, ստեղծում է Յուլեան օրացոյցի հետ զուգահեռ ընթացող անշարժ հայկական օրացոյց հայկական աւանդական ամիսներով: Այս օրացոյցն էլ յայտնի է Սարկաւագադիր կարգ անունով: Սարկաւագադիր կարգի բացատրութիւնը մանրամասն ներկայացուած է տոմարական «Պատճէնում»: Իսկ հիմնական աշխատութիւնները, որոնցում ներկայացուած է այս նոր Սարկաւագադիր կարգը, երկուսն են: Առաջինը Անանիա Շիրակունու հեղինակած Խառնախորանի սարկաւագեան խմբագրութիւնն է, որտեղ 14 ազգերի տոմարներից զատ, որպէս անշարժ օրացոյց, ներկայացուած է նաեւ հայկական Սարկաւագադիր օրացոյցը Նաւասարդի 1 = Օգոստոսի 11 կայուն տարեմուտով: Սա, փաստօրէն, Անանիայի կազմած Խառնախորանն է, ուր Սարկաւագ վարդապետը ներմուծել է իր ստեղծած անշարժ հայկական օրացոյցը: Երկրորդը արդէն Յովհ. Սարկաւագի հեղինակած օրացուցային աղիւսակներն են, որ յայտնի են «Յայսմաւուրացոյց» անունով: Ի տարբերութիւն Խառնախորանի, որ կազմուած է Հռոմէական օրացոյցի հիման վրայ, Յայսմաւուրացոյցը կազմուած է հայկական Սարկաւագադիր օրացոյցի հիման վրայ եւ էլի պարունակում է հայկականից զատ հետեւեալ 14 ազգերի օրացոյցների զուգահեռ ներկայացումը. Հռոմէացիների, Յունաց, Ասորւոց, Պարսից, Եբրայեցւոց, Արաբացւոց, Մակեդոնացւոց, Եգիպտացւոց, Եթովպացւոց, Աթենացւոց, Բիւթանացւոց, Կապադովկացւոց, Վրաց եւ Աղուանից: Այս երկու տեսակի տոմարական աղիւսակներում էլ կայուն ամսաթուերով նշուած են անշարժ տօները եւ որոշ կարեւոր օրեր (գիշերահաւասարներ, արեւադարձներ եւն): Ահա այս խմբագրուած Խառնախորանում եւ Յայսմաւուրացոյցում, որպէս հայկական օրացոյց, ներկայացուած է Սարկաւագադիր կարգը[27]:

Արդ, մի փոքր մանրամասն ներկայացնենք այս օրացոյցը: Ի տարբերութիւն Անանիա Շիրակունու, որը հայկական օրացոյցն անշարժացրել էր հայկական տարեմուտը Նաւասարդի մէկից անջատելու եւ կայուն Յունուարի սկզբում դնելու միջոցով, Սարկաւագը, հայկական օրացոյցն անշարժացնելու նպատակով, Հայոց ամսակարգի մէջ մուծում է նահանջի օր: Մինչ այդ նման բան չէր եղել: 365-օրեայ ամսակարգը շատ երկար ժամանակ դիտուած է եղել իբր անձեռնմխելի մի բան, որին չէր կարելի ոչինչ յաւելել, կամ փոփոխութեան ենթարկել (հնում դա նոյնիսկ սրբացուած է եղել): Ահա, Սարկաւագ վարդապետը առաջինն էր, որ յանդգնեց փոփոխել այդ անձեռնմխելի կառոյցը: Նա Հայոց ամսակարգի 365 օրերին չորս տարին մէկ յաւելում է մէկ օր նահանջ տարուայ օրը: Դրանով Հայոց ամսակարգը դառնում է միջինում 365.25-օրեայ եւ լրիւ զուգահեռ դառնում հռոմէական (եւ այլ նմանատիպ) օրացոյցներին: Այս կերպ, նորաստեղծ հայկական օրացոյցում կայուն անփոփոխ դիրք են ստանում ե՛ւ տարեմուտը, ե՛ւ անշարժ տօները (Յայտնութիւն, եւ այլն), ե՛ւ էլ գիշերահաւասարներն ու արեւադարձերը:

Ամսակարգի անշարժացումից զատ, Յովհաննէս Սարկաւագը փոխում է նաեւ հայկական տարեմուտը: Հայոց Մեծ թուականի տարեհաշուի սկզբից 552 թուից յետոյ անցած 532 տարիների ընթացքում, Հայոց Նաւասարդի մէկը չորսական տարում մի-մի օր յառաջանալով, 1084 թուին եկելհ ասել էր Փետրուարի 29-ին: Իսկ 1116-ին, երբ ստեղծուել է այս անշարժ օրացոյցը, Նաւասարդի մէկը համընկնում էր Փետրուարի 21-ին: Այդուհանդերձ, Սարկաւագ վարդապետը իր ստեղծած անշարժ օրացոյցի տարեմուտը դնում է ամառուայ կէսին Օգոստոսի 11-ին: Արդ, ինչու է յատկապէս ա՛յս օրն ընտրում Սարկաւագ վարդապետն իբր տարեմուտ: Այս հարցը շատ է հոլովուել արդի հայ տոմարագէտների կողմից, եւ այս հարցին տրուել են մէկից աւելի տարբեր պատասխաններ:

Հիմնականում, փորձեր են արուել այս Օգոստոսի 11-ը բացատրել իբր շատ վաղ անցեալում հայկական օրացոյցի բուն տարեմուտի օր, փորձել են դա կապել Հայկ Նահապետի գործունէութեան նրա Հայաստան գալու, կամ Բէլին յաղթելու օրուայ հետ: Սակայն նշենք, որ Օգոստոսի 11-ը ոչ Հայոց պատմութեան, եւ ոչ էլ Հայոց հին (կամ հնագոյն) օրացոյցի համար ոեւէ բանով նշանաւոր, էական օր չէ: Սա պարզապէս մի հերթական, սովորական հռոմէական ամսաթիւ է, որին զուգադիպել է Հայոց շրջիկ տարեմուտը Նաւասարդի մէկը 428 - 431 թթ. քառամեակում: Իսկ թէ ինչու է Սարկաւագն ընտրել հէնց ա՛յդ օրը, այս հարցի բացատրութիւնը տրուած է հէնց իր Սարկաւագի տոմարական աշխատութիւններում:

Սարկաւագ վարդապետը, բացատրելով, թէ ինչու է ինքն ընտրել Օգոստոսի 11 տարեմուտը, նշում է, որ ինքը հիմք է ընդունել Աստուածաշնչում եւ դրան աղերսուող որոշ այլ գրքերում առկայ հայ եւ օտար ամիսների տարբեր զուգադրումները: Խօսքը վերաբերում է 5-րդ դարի սկզբներում կատարուած որոշ թարգմանութիւնների, որոնց հայերէն շարադրանքում իրօք կան հայկական ամիսների, երբեմն եւ ամսաթուերի զուգադրումներ հրէական, եգիպտական, կամ այլ անշարժ օրացոյցների ամսաթուերի հետ: Բնականաբար, այս երկերի բնագրերում չկան յիշեալ զուգադրումները. այդտեղ տրուած են միայն օտար (բնագրային) ամիս-ամսաթուերը: Այսինքն, այդ զուգադրումները կատարուել են այդ գրքերը հայերէն թարգմանելու կապակցութեամբ: Այդ բոլորը) հանգեցնում է Նաւասարդի 1 = Օգոստոսի 11 դիրքին: Հէնց դա էլ հիմք է ընդունել Սարկաւագը:

Անշուշտ Յովհաննէս Սարկաւագը չէր կարող իմացած չլինել, թէ ինչ կերպ են ծագել յիշեալ զուգադրումները հայ եւ օտար ամսաթուերի միջեւ: Սակայն տարեմուտի ընտրութեան հարցում նա ոեւէ այլ ելակէտ չունէր, ուստի եւ ընտրում է տարեմուտն այնպէս, որ գոնէ կարեւորագոյն, լաւագոյն գրքերում եղած զուգադրումները ներդաշնակ լինեն իր ստեղծած նոր օրացոյցի կարգին: Այդ կերպ էլ, ահա, նա իր ստեղծած անշարժ օրացոյցով «հաւերժացնում» է, «սրբագործում» է 428 թուի օրացուցային դրութիւնը, երբ իրօք Նաւասարդի 1 = Օգոստոսի 11: Սրանից զատ ոեւէ այլ բացատրութիւն, այլ պատճառ այս Օգոստոսի 11 տարեմուտը չունի: Նոյն կերպ էլ 428 թիւը ոեւէ բանով նշանաւոր տարի չէ հայկական օրացոյցի համար: Այս տարեթուի «բացառիկ» լինելն էլ պայմանաւորուած է միմիայն Սարկաւագ վարդապետի ընտրած տարեմուտով:

Սարկաւագադիր օրացոյցին վերաբերող միւս կարեւոր հարցը նահանջ տարիներին ամսակարգի մէջ աւելացուող օրուայ (նահանջի օրուայ) դիրքի հարցն է: Երկար ժամանակ արդի հայ տոմարագիտութեան մէջ իշխել է այն տեսակէտը, թէ իբր Սարկաւագ վարդապետը չորս տարին մէկ նահանջի օրը յաւելել է տարեվերջում աւելեաց 5 օրերից յետոյ (համարել են, որ չորս տարին մէկ այսպէս կոչուած «աւելեաց ամիսը» դարձել է 6 օրանոց): Այս պատկերացումը ժառանգուել է հեղինակից հեղինակ եւ նոյնիսկ ըստ սրա են կազմուած բազմաթիւ գրքերում տպուած աղիւսակները Սարկաւագադիր օրացոյցի պարզաբանման համար: Այդուհանդերձ, այս պատկերացումը տոմարական ոեւէ փաստի վրայ յեցած չէ եւ չի համապատասխանում իրականութեանը: Իսկ, թէ որն է նահանջի օրուայ ստոյգ տեղը, շատ յստակ նշուած է Յովհաննէս Սարկաւագ Իմաստասէրի տոմարական աշխատութիւններում:

Յովհաննէսի խմբագրած խառնախորանում Օգոստոս ամսուայ էջում Նաւասարդի մէկից առաջ աւելեաց 5 օրերից յետոյ ոչ մի նշում չկայ նահանջի օրուայ մասին: Իսկ, որպէս նահանջի օրուայ տեղ, նշուած է Մեհեկան եւ Արեգ ամիսների արանքը: Այստեղ Մարտ ամսուայ էջում, Մարտի 8-ի դիմաց, Արեգ ամսի սկզբից առաջ գրուած է. «Հայք զաւելորդ նահանջին աստ դնեն»: Նոյնի վերաբերեալ յստակ նշում կայ եւ «Պատճէն տոմարի» աշխատութիւնում: Այստեղ էլ Սարկաւագադիր կարգին վերաբերող մասում գրուած է, որ նահանջ տարիներին Մեհեկան ամիսը դառնում է 31 օր[28]:

Ստացւում է, որ ըստ Սարկաւագի տոմարական աշխատութիւնների, Սարկաւագադիր կարգում նահանջի օրը դրուել է Մարտի 8-ի դիմաց Հայոց Մեհեկան եւ Արեգ ամիսների միջեւ (որ նոյնն է, թէ Մեհեկանը դառնար 31 օր): Մեհեկանը Հայոց ամիսների մէջ 7-րդն է, եւ օրինական հարց է առաջանում, թէ ինչու է Սարկաւագ վարդապետը 7-րդ ամսից յետոյ դրել նահանջի օրը:

Այս հարցի պատասխանը շատ պարզ է: Բանն այն է, որ հռոմէական օրացոյցում, ինչպէս յայտնի է, նահանջի օրը չորս տարին մէկ մուծւում էր (եւ է) Փետրուար եւ Մարտ ամիսների միջեւ Փետրուարի 28-ից յետոյ (որ այժմ ընկալում ենք իբր Փետրուարի 29): Սարկաւագ վարդապետն էլ խնդիր է ունեցել այնպէս մուծել նահանջի օրը, որ նուազագոյնի հասնի նահանջ տարիներին առաջացող հայ եւ հռոմէական ամիսների զուգընթացութեան խախտումը: Իսկ դրա համար նահանջի օրուայ յարմարագոյն տեղը Փետրուարի 29-ին մերձակայ հայկական ամսամուտն էր: Փետրուարի 29-ին ամենամօտ հայկական ամսամուտը Արեգի մէկն էր, որ ըստ Սարկաւագադիր կարգի պիտի համընկէր Մարտի 9-ին: Ահա, դրանից առաջ էլ Մարտի 8-ի դիմաց, Յովհաննէսը դնում է նահանջի օրը: Դրանով, իրօք, նուազագոյնի է հասցւում հայ-հռոմէական ամիսների զուգընթացութեան խախտումը նահանջ տարիներին: Դա դառնում է ընդամենը ութ օր (Մարտի 1-ից Մարտի 8-ը), որից առաջ եւ յետոյ հայ-հռոմէական ամսաթուերի զուգընթացութիւնը կայուն է բոլոր տարիների համար:

Այսպիսով, Սարկաւագադիր անշարժ օրացոյցի համար ստացւում է հետեւեալ պատկերը: Տարուայ միջին տեւողութիւնը 365.25 օր է: Տարեմուտ է Նաւասարդի մէկը, որ կայուն դրուած է Օգոստոսի 11-ին: Չորս տարին մէկ էլ նահանջի օրը յաւելւում է Մեհեկան եւ Արեգ ամիսների արանքը Մարտի 8-ի դիմաց, որ երբեմն համարուել է նաեւ Մեհեկան 31: Այսպիսով, այս օրացոյցում կայուն դիրք են ստացել բոլոր կայուն օրերը: Ստորեւ կարճառօտ աղիւսակով տանք Սարկաւագադիր օրացոյցի ամսամուտերը:

Նաւասարդի մէկ = Օգոստոսի 11,

Հոռի մէկ = Սեպտեմբերի 10,

Սահմի մէկ = Հոկտեմբերի 10,

Տրէ մէկ = Նոյեմբերի 9,

Քաղոց մէկ = Դեկտեմբերի 9,

Արաց մէկ = Յունուարի 8,

Մեհեկան մէկ = Փետրուարի 7,

Արեգ մէկ = Մարտի 9,

Ահեկան մէկ = Ապրիլի 8,

Մարերի մէկ = Մայիսի 8,

Մարգաց մէկ = Յունիսի 7,

Հրոտից մէկ = Յուլիսի 7:

Աւելեաց օրերն էլ միշտ ունեն հետեւեալ դիրքը.

Աւելեաց առաջին օր (Լուծ) = Օգոստոսի 6,

Աւելեաց երկրորդ օր (Եղջերու) = Օգոստոսի 7,

Աւելեաց երրորդ օր (Ծկրաւորի) = Օգոստոսի 8,

Աւելեաց չորրորդ օր (Արտախոյր) = Օգոստոսի 9,

Աւելեաց հինգերորդ օր (Փարազնոտի) = Օգոստոսի 10:

Այս զուգադրութիւնները Սարկաւագադիր օրացոյցում կայուն են եւ չեն փոխւում նաեւ նահանջ տարիներին:

Քանի որ այսքան ընդարձակ խօսք եղաւ նահանջի մասին, աստ մի փոքր անդրադառնանք նաեւ դրա հետ կապուած մի տարածուած թիւրիմացութեան:

Շարժական տարեմուտով օրացոյցների կապակցութեամբ յաճախ կիրառւում է «հանդիպման» կամ «վերադարձի» տարի հասկացութիւնը: Սրա իմաստն այն է, որ ինչ-որ կայուն պարբերութեամբ տուեալ օրացոյցի շարժուն տարեմուտը վերադառնում է իր նախնական դիրքին, հանդիպում է էլի իր սկզբնակէտին: Այս երեւոյթը յայտնի է յունարէն ապոկատաստասիս անունով: Ահա, նոր շրջանի որոշ հայ տոմարագէտներ, կարծելով, թէ հնում հայկական տոմարում յատուկ նշուել է այդ երեւոյթը, պնդել են, թէ իբր հնում 1460 տարին մէկ Հայոց օրացոյցում յատուկ նշուել է օրացուցային շրջանի հանդիպման երեւոյթը, հաշուից դուրս է թողնուել այդ ընթացքում գոյացած մէկ յաւելեալ տարին, եւ այդ հանդիպման տարին էլ կոչուել է նահանջից նահանջ տարի[29]:

Այստեղ մի անգամից երկու թիւրիմացութիւն կայ: Նախ, որ հայկական հին օրացոյցում չի եղել եւ չէր էլ կարող լինել հանդիպման երեւոյթի հասկացութիւնը. ամեն դէպքում, Յուլեան օրացոյցի ամսաթուերի նկատմամբ դա լինել չէր կարող, քանի որ 365.25-օրեայ տարիներով այդ օրացոյցն ինքն այնքան էլ հին չէ: Հանդիպման երեւոյթ հայկական օրացոյցը կարող էր դիտել միայն տարուայ եղանակների կրկնութեան, կամ էլ ոեւէ աստղագիտական երեւոյթի (աստղերի ծագումի, արեւադարձերի եւնի) նկատմամբ: Այս դէպքում էլ պարբերութիւնը պիտի լինէր ոչ թէ 1460, այլ 1506 տարի[30]: Ամեն դէպքում, այս մասին էլ մեզ ոչ մի փաստ չի հասել: Իսկ գալով նահանջից նահանջ եզրը օրացուցային շրջանի հանդիպման երեւոյթին վերագրելուն, սա ակնյայտ թիւրիմացութիւն է: Նահանջից նահանջը տոմարական եզր է, որ հայկական օրացոյցում կիրառուել է 19-երեակ, կամ 28- երեակ տարիները նշանակելու համար: Այսինքն, նահանջից նահանջը, որպէս օրացուցային եզր, գալիս է ոչ թէ հայկական բնիկ շարժական օրացոյցից, այլ «անշարժ» օրացոյցների հետ հայկականի համեմատութիւնից:

Ընդհանրապէս, նահանջ բառն ինքը, որպէս տոմարական եզր, հայկական օրացոյցում բնիկ չէ, այլ ցոյց է տալիս հայկական եւ (հռոմէական) անշարժ օրացոյցների առնչութիւնը, զի նահանջ տարիներին անշարժ օրացոյցով որոշուած կայուն օրերին համապատասխանող հայկական ամսաթուերը մի օրով նահանջում են ետ են ընկնում: Ասենք օրինակ, եթէ մի տարի գարնանամուտը Մարտի 20-ը Նաւասարդի 2-ին է, ապա չորս տարի անց գարնանամուտը կը լինի Նաւասարդի 3-ին, եւ այդպէս շարունակ: Յոյները նահանջը կոչել են էմբոլիսմոս - «ներդրուած», Հռոմէական օրացոյցում էլ նահանջի օրերը կոչուել են դիես ինտերկալարէս, որ էլի նշանակում է «ներդրուած», Պարսիկներն էլ նահանջ տարին կոչել են սալէ քաբիսէ, որտեղ քաբիսէ - «նահանջային» բառը գալիս է «մեծ» նշանակող քաբիր բառից. այսինքն, այստեղ էլ նահանջ տարին անուանել են մեծ տարի:

Այս ամենից երեւում է, որ նահանջելու գաղափարը իրօք գալիս է հայ եւ օտար անշարժ օրացոյցների համեմատութիւնից: Սրանով եւ նահանջը, առաւել եւս նահանջից նահանջը, որպէս տոմարական եզր, բնաւ կապ չունեն հայկական աւանդական 365-օրեայ շարժական օրացոյցի հետ, այլ առաջացել են հայկականի եւ այլ օրացոյցների համեմատութիւնից:

Յովհաննէս Սարկաւագի տոմարական կարգադրութիւնների մասին պատկերացումն ամբողջացնելու համար ցանկալի է իմանալ նաեւ դրանց ժամանակն ու հերթականութիւնը:

Եղած տուեալների հիման վրայ կարելի է տալ ժամանակային հետեւեալ պատկերը: Հայոց ՇԿ (560) թուին (որ է Յուլեան 1112թ.) աւարտւում է Անանիայի 532-ամեայ տօնացոյցը: Ուրեմն, Սարկաւագը իր ՇԼԲ աղիւսակը կազմել է այդ տարուց ոչ ուշ: Դրանից որոշ ժամանակ անց 1116 թուին Սարկաւագը ստեղծում է իր անշարժ օրացոյցը:

Ի տարբերութիւն Հայոց Մեծ թուականի, Սարկաւագադիր օրացոյցը իր ակնառու առաւելութիւններով հանդերձ ունենում է բաւական սահմանափակ կիրառութիւն: Կիրառւում է հիմնականում եկեղեցու կողմից Յայսմաւուրք ժողովածուներում: Տոմարական տարբեր աշխատութիւններում յաճախ նոյնացուած են Հայոց Փոքր թուականը (1085 թուի Յունուարից սկսուող տարեհաշիւը) եւ Սարկաւագադիր կարգը: Եւ այսօր էլ այս երկուսը ներկայացւում են իբր մէկ ամբողջութիւն: Ըստ այդմ Հայոց Փոքր թուականը պատկերանում է հետեւեալ կերպ: Հաշուարկի սկիզբը 1084 թ. Օգոստոսի 11 = Նաւասարդի 1-ով: Տարուայ միջին տեւողութիւնը 365.25 օր է, Նահանջ տարիներին նահանջի օրը դրւում է Մարտի 8-ի դիմաց Մեհեկանի վերջում եւ այս կարգը անշարժ է Յուլեան օրացոյցի նկատմամբ[31]:

-----------------------------------------------------------------

1 Այս մասին տե՛ս Գր.Բրուտեան, Հայոց տոմարի որոշ հարցերի մասին. Հայոց օրացոյցը մինչեւ Մեծ թուականը, «Էջմիածին», 1984, թիւ Ե, էջ 54 - 58: 2 Տե՛ս օր. Բ. Ե. Թումանեան, Տոմարի պատմութիւն, Երեւանի Համալսարանի Հրատ., Երեւան, 1972, էջ 44 - 45: 3 Ղ. Ալիշան, Յուշիկք Հայրենեաց Հայոց, հ. Ա, Վենետիկ, 1869, էջ 76 - 104: 4 Տե՛ս Գր. Բրուտեան, նշ. աշխ.: 5 Այս մասին տե՛ս Գր. Բրուտեան, Հայոց տոմարի որոշ հարցերի մասին. Հայոց Բուն թուական, «Էջմիածին», 1985, թիւ Ա, էջ 51 - 57, թիւ Բ - Գ, էջ 72 - 104: 6 Յունական եւ փոքրասիական տարեր օրացոյցների մասին յայտնում է Անանիա Շիրակունին (Շիրակացին): Տե՛ս Անանիա Շիրակացու մատենագրութիւնը, ՀՍՍՌ Մատենադարանի Հրատ., Երեւան 1944, էջ 116 - 122: 7 Այս մասին մանրամասն տե՛ս Գր. Բրուտեան, Հայոց տոմարի որոշ հարցերի մասին. Հայոց Օրացոյցի արեկարգումն ու կաթողիկոսների գահացուցակը, «Էջմիածին», 1994, թիւ Ը, էջ 30 - 48: 8 Տե՛ս նոյն տեղում: 9 Տե՛ս Գր. Բրուտեան, Հայոց տոմարի որոշ հարցերի մասին. Հայոց Մեծ թուական, «Էջմիածին», 1983, թիւ Ը, էջ 41 - 44: 10 Ներկայումս ընդունուած եւ տարածուած է այս հեղինակի անունը Անանիա Շիրակացի ձեւով: Սակայն իր աշխատութիւններում նա ինքն իրեն անուանում է Շիրակունի (Շիրակայնի), ուստի եւ աւելի ճիշդ եմ տեսնում նրան կոչել իր իսկ ձեւով Շիրակունի: Մատենագրութեան մէջ այս հեղինակի անուան համար պատահում են նաեւ Անանիա Անեցի, Մեծն Անանիա, Անանիա Համարող, Անանիա Շիրակաւանցի յորջորջումները: 11 Այս օրացոյցը տոմարական գրականութեան մէջ յայտնի է տարբեր անուններով. թուականութիւն Հայոց, թուականութիւն Հայկազեան, Բուն թուական Հայոց, Ասքանազեան թուական եւ այլն: Շփոթութիւնից խուսափելու համար դա կը կոչենք Մեծ թուական, կամ Մեծ օրացոյց անուններով: 12 Անանիա Շիրակացու մատենագրութիւնը, էջ 262 - 282: 13 Հայ միջնադարեան տոմարական գրականութեան մէջ որպէս գարնանամուտի կայուն օր ընդունուած է ոչ թէ Մարտի 21-ը, այլ 20-ը: 14 Տե՛ս Գրիգոր Բրուտեան, Անանիա Շիրակացու «Խառնախորանը», Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին, 1998: 15 Տե՛ս Գր. Բրուտեան, «Էջմիածին», 1983, թիւ Ը, էջ 41 - 44: 16 Հնգեակը, Վերադիրը եւ Եօթներեակը տոմարական հասկացութիւններ են, որ կիրառուել են միջնադարում օրացուցային հաշւումներ անելու համար: Եօթներեակով որոշուել է շաաթուայ ինչ օր լինելը, վերադիրով Լուսնի փուլը, իսկ հնգեակը տարուայ 12 ամիսներից դուրս մնացած 5 յաւելեալ օրերն են, որ 19 տարում կուտակուելով կազմել են 95 օր (5 x 19 = 95): 17 Աւելի մանրամասն այս մասին տե՛ս Գր. Բրուտեան, «Էջմիածին», 1985, թիւ Ա, էջ 52: 18 Տե՛ս Ա. Գ. Արահամեան, Տոմարատիեզերագիտական երեք նագրեր, «Բնագիտութեան եւ տեխնիկայի պատմութիւնը Հայաստանում. VII», ժողովածուում, գլխ. խմ. Գ. Բ. Պետրոսեան, ՀԽՍՀ ԳԱ Հրատ., Երեւան, 1979, էջ 62 - 65: 19 Այս մասին մանրամասն տե՛ս Գր. Բրուտեան, «Էջմիածին» 1994, թիւ Ը, էջ 30 - 48: 20 Այս եւ հետագայ շարադրանքին վերաբերող մանրամասները տե՛ս Գր. Բրուտեան, «Էջմիածին» 1994, թիւ Ը, էջ 30 - 48: 21 532-ամեակը փաստօրէն Լուսնի 19-ամեայ եւ Արեւի 28-ամեայ պարբերաշրջանների արտադրեալն է (19 x 28 = 532), որով եւ 532 տարի պարբերութեամբ կրկնւում են Լուսնի փուլերի, ամիս-ամսաթուերի եւ շաբաթուայ օրերի համապատասխանութիւնները, ուրեմն նաեւ Զատիկները եւ միւս տօները: Իր ժամանակին այս պարբերաշրջանի գիւտը շատ մեծ ոգեւորութիւն է առաջացրել, որպէս օրացուցային հարցի վերջնական կատարեալ լուծում: Իրականում, սակայն, այս պարբերութիւնն այնքան էլ «հաւերժական չէ»: Բանն այն է, որ սա հիմնուած է Լուսնի 19-ամեայ (Մեթոնի) շրջանի եւ Յուլեան օրացոյցի վրայ: Իսկ սրանք երկուսն էլ որոշակի սխալներ են պարունակում, այնպէս որ, 532 տարի անց աղիւսակը կրկնելու պարագայում ի յայտ պիտի գային որոշ անհամաձայնութիւններ Լուսնի իրական փուլերի, գիշերահաւասարի օրուայ եւ աղիւսակում տրուածի միջեւ: Ի վերջոյ, այս անհամաձայնութիւններն էլ ստիպեցին անցնելու նոր տոմարի 1582-ին: 22 Սա չի վերաբերում Բիւզանդական եւ Հռոմէական եկեղեցիներին: Սրանք չեն ընդունել էասեան 500-եակը, այլ Աղէքսանդրիայի ժողովի ժամանակ Կոստանդնուպօլսում Իրիոն Աղէքսանդրացու կազմած 532-ամեայ պարբերաշրջանը, որ ըստ վերադիրների եւ տասնիններեակների համակարգերի սկզբունքօրէն տարբերւում է Աղէքսանդրիայում Էասեանների սահմանածից: Իրիոնի 500-եակում Լուսնի լրումը Ապրիլի 6-ի փոխարէն դրուել է Ապրիլի 5-ին, այդ տարուայ վերադիր է ընդունուել 7-ի փոխարէն 8-ը, եւ այդ տարին էլ դրուել է 19-երեակի գլուխ (տե՛ս Անանիա Շիրակացու մատենագրութիւնը, էջ 296): Սրա հետեւանքով 532 տարում 4 անգամ այս երկու համակարգերով որոշուած Զատիկի օրերը մի շաբաթով տարբերւում են իրարից (սա է, որ կոչում ենք «Ծռազատիկ»): 23 Գաւազանագիրք (Գաւազանագիր) է կոչւում ժամանակագրական կանոնը (ցուցակը), որտեղ ներկայացուած են յաջորդական տիրակալները (կաթողիկոսները) իրենց գահատարիներով: 24 Սա գալիս էր հին Հրէական օրացոյցից, որ լուսնա-արեգակնային էր, եւ տարուայ սկիզբ էր համարւում գարնանային առաջին նորալուսինը: Հրէականից էլ սա մտաւ քրիստոնէական տոմարական աւանդոյթի մէջ: Իսկ Հրէից այսպիսի օրացոյցն էլ փոխառութիւն է հին Բաբէլականից: 25 Յայտնի է նաեւ «Մտրուկ» անունով: Ընդհանրապէս, հարկ է նկատել, որ Մեծ թուականը Մեծ կարող էր յորջորջուել միայն Փոքրի ի յայտ գալուց յետոյ այդ երկու թուականներն իրարից տարբերելու նպատակով. այսինքն, ե՛ւ Մեծ, եւ Փոքր թուական անունները պիտի ի յայտ եկած լինեն Փոքր թուականի սկսուելուց յետոյ միայն: 26 Յովհաննէս Սարկաւագի տոմարական գործունէութեան եւ նրա ստեղծած օրացոյցի մասին մանրամասն տե՛ս Գր. Բրուտեան, Հայոց Տոմարի որոշ հարցերի մասին. Հայոց Փոքր թուական (Սարկաւագադիր տոմար), «Էջմիածին» 1994, թիւ Դ - Ե, էջ 100 - 116: 27 Աւելի մանրամասն այս մասին տե՛ս Գրիգոր Բրուտեան, Անանիա Շիրակացու «Խառնախորանը»: 28 Այս եւ այլ մանրամասներ տե՛ս Գր. Բրուտեան, «Էջմիածին», 1994, թիւ Դ - Ե, էջ 100 - 116: 29 1460 տարին հայկական շարժուն ամսաթուերի կրկնման, պտոյտի պարբերութիւնն է Հռոմէական Յուլեան օրացոյցի ամսաթուերի նկատմամբ (365.25 x 1460 = 365 x 1461): Իրօք, 1460 տարին մէկ կրկնւում է հայկական շարժուն ամսաթուերի եւ Յուլեան ամսաթուերի միեւնոյն զուգակշռութիւնը:

30 Սա 365-օրեայ օրացոյցի պտտման պարբերութիւնն է 365.2422-օրեայ արեւադարձային տարուայ նկատմամբ (365.2422 x 1506 = 365 x 1507): 31 Մանրամասն տե՛ս Գր. Բրուտեան, «Էջմիածին», 1994, թիւ Դ - Ե, էջ 100 - 116:

Շարունակությունը տես Մաս 2