Գիտարշավ դեպի Կոթ, Գեղարքունիք

Հուլիսի 23-ին Քարահունջ հայագիտական կենտրոնի անդամները մեկնեցին գիտարշավ Գեղարքունիք, հնագույն Կոթ գյուղաքաղաքի տարածք: Կոթը հանդիսանում էր Սյունաց նախարարական տոհմի իշխանանիստ ավանը։ Այն տեղադրված է Ներքին Մարտունու տարածաշրջանի Գետաշեն գյուղի տարածքում, Արգիճի գետի ափին` Սևանա լճից ոչ հեռու։

Միջ­նադարում Կոթ քաղաքը աչքի է ընկել իր մեծությամբ և դերով։ Այն եղել է Գեղարքանիք գավառի կենտրոնը և իշխանական նստավայրը: Այս տարածաշրջանի զարգացման և ծաղկման համար կարևոր հանգամանք է եղել այն, որ քաղաքը գտնվել է քարավանային առևտրական ճանապարհների խաչ­մերուկում՝ իրար կապելով տարբեր տարածաշրջաններ, մշակութային և տնտեսական կենտրոններ։ Մի ճանապարհը Դվինից ձգվել է դեպի հյուսիս, Արփա գետի եզերքով մտել է Վայոց Ձոր, այնտեղից էլ թեքվելով Սելիմի լեռնանցքով՝ հասել Կոթ քաղաք, մյուս ճանապարհը Կոթը միացրել է Արարատյան դաշտի հետ Կոտայքի վրայով։ Այս միացյալ ճանապարհը շարունակվել է դեպի Սոդք, ուր ճյուղավորվելով մտել է Արցախ և Քուռ գետի հովիտ։

Կոթ քաղաքը ձգված է եղել մինչև ներկայիս Վերին Գետաշեն գյուղի սահմանները, նրանից բաժանվելով Իշխանագետի (Արգիճի) նեղ ձորակով։ Պատմական քաղաքից ներկայումս պահպանվել են թվով 418 պատմամշակութային հուշարձաններ՝ հին բնակատեղի, եկեղեցիներ, մա­տուռներ, միջնադարյան գերեզմա­նոցներ՝ մեծաքանակ խաչքարերով ու տապանաքարերով։ Շուրջ 9,5 հա տարածքի վրա տարածվում է վաղ միջնադարյան ծագում ունեցող գերեզմանատունը, որտեղ կան բազ­մաթիվ գեղաքանդակ խաչքարեր։ Սբ. Աստվածածին եկեղեցու հարակից տարածքում կա 121 խաչքար, որոնցից ամենահինը պատկանում է 9-րդ դարի սկզբին:

Խաչքարերով հարուստ մի այլ գերեզմանատուն, որտեղ հաշվառված Է 156 խաչքար, գտնվում է. գյուղի հարավ-արևմտյան եզրին` բարձրադիր հարթության վրա։ Այստեղ կան իրենց չափերով մեծ խաչքարեր, ինչպես նաև` մեծ ու տափակ տապանա­քարեր։ Տապանաքարերից շատերն ունեն արձանագրություններ, որոնք պատմական հարուստ նյութ են պարունակում։

Սբ. Աստվածածին եկեղեցին կամ Կոթավանքը կառուցվել է պատմական Կոթ քաղաքի արևելյան կողմում, ժայռերով երիզված բարձունքի հարթության վրա, որն իր բարձր դիրքի շնորհիվ, լավ է երևում շրջակա տարածքներից։

Գիտարշավի ժամանակ հասցրեցինք այցելել հնավայրի տարածքի որոշ հատվածներ, հայտնաբերեցինք բազմաթիվ խոշոր մենհիրներ անցքերով: Մեր կարծիքով այդ մենհիրները ավելի հին ծագում ունեն, միջնադարում դրանցից թրթշնեևը վերածվել են խաչքարերի:

Տեղի բնակիչների կողմից մեր ստացված նոր տեղեկությունները ցույց են տալիս, որ մեր ուսումնասիրությունները այս հնավայրում դեռ կշարունակվեն: