Գրիգոր Բրուտյան

Գրիգոր Բրուտյանը ծնվել է 1955 թվականի հունիսի 28-ին Երևանում։ 1962 - 1972 թթ. սովորել է Երևանի Մուրացանի անվան թիվ 18 միջնակարգ դպրոցում։ 1965-1972 թթ. սովորել է նաև Արմեն Տիգրանյանի անվան մանկական երաժշտական դպրոցում։ 1973 - 1978 թթ. ուսանել է Երևանի պետական համալսարանի Ֆիզիկայի ֆակուլտետում, որն ավարտելուց հետո աշխատանքի է նշանակվել Բյուրականի աստղադիտարանում: Զբաղվել է բռնկվող աստղերի ուսումնասիրությամբ, գործուն մասնակցություն է ունեցել աստղադիտարանում ընթացող դիտողական ծրագրերին: 1992-2002 թթ. Բյուրականի աստղադիտարանում եղել է հենց հայկական օրացույցների հետազոտությանը նվիրված գիտական թեմայի ղեկավար:

1999-ից աշխատել է նաև նորաստեղծ՝ Վիկտոր Համբարձումյանի Տուն-Թանգարանում, իսկ 2000 թվականից այդ թանգարանի տնօրենն էր:

2004-ին պաշտպանել է թեկնածուական թեզ եւ ստացել ֆիզիկամաթեմաիկական գիտությունների թեկնածուի գիտ. աստիճան:

2005 թ. սկսյալ «Տոմարագիտություն» առարկան էր դասավանդում Գևորգյան հոգևոր ճեմարանում, ինչպես նաև Երևանի պետական համալսարանում ու Մխիթարյան ճեմարանում։

Գրիգոր Բրուտյանը 3 տպագրված և 1 անտիպ մենագրությունների, ինչպես նաև շուրջ 60 գիտական հոդվածների հեղինակ է՝ հիմնականում հայկական օրացույցի, դրա պատմության, հարակից խնդիրների և աստղաֆիզիկայի որոշ հարցերի վերաբերյալ։ Գ․ Բրուտեանի վերջին հեղինակած գրքերից է «Հայկական տոմարագիտութիւն»-ը: Գիրքը ստեղծված է իբրև տոմարագիտություն առարկայի և հատկապես դրա հայկական մասի ամբողջական համահավաք շարադրանք։ Հասկանալու համար Գրիգոր Բրուտյան հայագետ գիտնականին, անդրադառնանք նրա հրատարակած ամենակարևոր՝ «Հայկական տոմարագիտություն» գրքին ու վերջին հոդվածներին:

Հայկական տոմարագիտություն, հրատարակվել է Մատենադարանի գիտ. Խորհրդի որոշմամբ 2016 թվականին: Գիրքը իրականում դասական ստեղծագործություն է,

Նկ. 1. Հայկական տոմարագիտություն գիրքը

պարունակում է տոմարի, հատկապես հայկական տոմարին և օրացույցի հետ կապված բոլոր ամենափոքր տեղեկություններն իսկ, և նորահայտ բազմաթիվ կարևոր նյութեր: Գրքի մասին կարելի է երկար խոսել, բայց մենք կանդրադառնանք գրքի որոշ հետաքրքիր տեղեկություններին, կամ օրինակներ կբերենք առանձին հոդվածներից, որոնք ըստ իս կպարզաբանեն Գրիգոր Բրուտյան երևույթը.

12 թվի ծագումը. Որպես առանձնահատուկ թիվ, 12-ը հայտնի է ամենահնագույն ժամանակներից, հիշենք 12 համաստեղությունները, տարվա 12 ամիսները, օրվա 12-12 ժամերը, Քրիստոսի 12 աշակերտները և այլն: Մեզ հայտնի գրեթե բոլոր հնագույն դիցարանների մեջ Լուսնթագ (Յուպիտեր) մոլորակը զուգակցվում է տվյալ դիցարանի գլխավոր աստծո՝ (Զևս, Արամազդ, Եհովա և այլն) հետ, այսինքն այս մոլորակը համարվել է այդ գլխավոր աստծո երկնային խորհրդանիշը, նրա կերպարը երկնքում: Եվ ահա պարզվում է, որ այս մոլորակը Արեգակի շուրջ իր մեկ պտույտը կատարում է 12 տարում: Երկրից դիտողին երևում է, որ նա 12 տարում շարժվելով խավարածրով, անցնում է ամբողջ երկնակամարով: Խավարածիրը բաժանվում է 12 մասի, այդ յուրաքանչյուր մասում (խավարածրի 30° հատվածում) Լուսնթագը լինում է մեկ տարի, խավարածրի այս հատվածներն էլ կոչվում են աստեղատներ: Այստեղից էլ ծագում է երկինքը 12 մասերի բաժանելը, որից էլ հետևել է մնացած 12-ների առաջացումը:

Հայկական Առավոտ ժամանունը.

Կատարյալ էր Հայոց հնագույն տոմարը, իր ճշգրտությամբ, ամսանուններով և օրանուններով, մտածված էր յուրաքանչյուր բաժանումը, ըստ որում բոլոր օրացույցային անվանումները բուն հայկական են, հայկական արմատներով, որը նաև ապացուցում է այդ օրացույցի բնիկ լինելուն: Հայկական տոմարում անվանումներ ունեին նույնիսկ օրվա ամեն մի ժամը,

Այս ժամանուններից որոշ մասը այսօր էլ հայերենում կիրառական բառեր են և հենց ցուցանում են օրվա տարբեր մասեր (Այգ, Ծայգ, Առավոտ, Աղջամուղջ և այլն):

Հայագիտության մեջ նոր շրջանի որոշ հետազոտողների ուսումնասիրություններում կարծիքներ են հայտնվել, որ հայոց օրացույցի ժամանունները ուշ ժամանակների հորինվածք են և որպես ապացույց բերվում է, թե իբր հայկական ժամանունները հնում երբևէ օգտագործված չեն եղել: Սակայն պարզվում է, որ հայկական որոշ ժամանուններ, հենց որպես ժամանուն օգտագործվել են ոչ միայն քրիստոնեության ժամանակ, այլ նույնիսկ շատ ավելի վաղ:

Խոսքը այստեղ Առավոտ ժամանման մասին է, որը Հայոց մեջ ունի երկու ստուգաբանություն՝ 1. Առավոտ – ցերեկվա սկիզբը կամ լուսաբաց, սա բառի ժամանակակից բացատրությունն է.

2. Առավոտ – Գիշերվա 10-րդ ժամի հնագույն ավանումը, որը կոչվել է նաև Փողահար:

Հիմա հիշենք արտաշեսյան հնագույն վեպից պահպանված մի փոքրիկ ադամանդ.

Ո՜ տայր ինձ զծուխ ծխանի,

Եւ զԱռաւօտն Նաւասարդի,

Զվազելն եղանց,

Եւ զվագելն եղջերուաց.

Մեք փող հարուաք,

Եւ թմբկի հարկանէաք,

Որպէս օրէն է թագաւորաց։

Արտաշեսյան վեպի այս հատվածը բազմիցս քննարկվել, վերլուծվել է բազմաթիվ հետազոտողների կողմից, սակայն ոչ ոք չի նկատել այն, ինչ նկատել ու հասկացել է Գրիգոր Բրուտյանը: Այս պատառիկում խոսքը գնում է նավասարդյան տոնի գիշերվա վերջում Առավոտ ժամին, տոնը սկսվելուն (և ոչ թե առավոտյան – ժամանակակից նշանակությամբ՝ լուսաբացին) և դրա հետ կապված ծիսական գործողությունների մասին... Հետաքրքիր է, որ Առավոտ ժամի անվան մեզ հասած մյուս տարբերակը Փողահարն է, որը նույնպես հիշատակվում է պահպանված պատառիկում.

Մեք ՓՈՂ ՀԱՐՈՒԱՔ,

Եւ թմբկի հարկանէաք,

Որպէս օրէն է թագաւորաց։

Այսինքն՝ Առավոտ ժամանունը խիստ կարևոր էր Հայոց մեջ, որով և սկսվում էր Հայոց Նավասարդի տոնակատարությունը (գիշերվա 10-րդ ժամին սկսվում է փողահարությունը):

Այսպիսով՝ Առավոտ ժամանունը իր երկու տարբերակով մենք վկայված ունենք դեռ Արտաշեսի ժամանակներից (մթա 2-րդ դար):

Պարզվում է, որ այդ կարևոր ժամվա նշումը փոխանցվել և պահպանվել է նաև քրիստոնեության մեջ: Քրիստոնեական առավոտվա եկեղեցական ժամերգությունը կոչվում է Առավոտյան ժամերգություն: Բնականաբար այս անունը ընդունվում է բառի ժամանակակից նշանակությամբ, սակայն ամեն ինչ հասկանալի է դառնում, երբ հիշում ենք, որ ունենք հնագույն Առավոտ ժամանուն, որը գիշերվա 10-րդ ժամանունն է և որ Առավոտյան ժամերգություն էլ սկսվում է գիշերվա 10-րդ ժամին...

Հիմա փորձենք ստուգաբանել բուն առավոտ բառը. Բառի հնագույնը իհարկե արավոտն է, որի հիմնականը Հայոց ամենաառաջին և ամենակարևոր ԱՐ արմատն է, որը Արևի էներգիայի հնագույն անվանումն է: Մյուս արմատը ոտ-ն է, որի գործածությունը մենք հանդիպում ենք Հայոց ամսանուններից մեկում՝ Հրոտից անվան մեջ, որը սկսվում է Տրնդեզ կրակի տոնով և նշանակվում է հրոտվել՝ մի քիչ տաքանալ (գարնան սկիզբը): Այսինքն առավոտ նշանակում է արոտվել կամ Արևի էներգիայի մի փոքր ավելացում գիշերվա վերջում (գիշերվա 10-րդ ժամին), որը խիստ կարևոր է համարվել Հայոց մեջ: Հետաքրքիր է, որ Արևի էներգիայի մի փոքր ավելացումը՝ Առավոտը հրաշալի զգում են նաև կենդանիները, որոնց ակնառու օրինակն է Աքլորը, ով առաջինն է զգում այդ էներգիայի մուտքը և առավոտից՝ գիշերվա 10-րդ ժամից սկսում է փողհարել այդ իրադարձությունը...

Բերված օրինակներն էլ ցուցանում են Հայոց ժամանունների հնագույն լինելը, որոնք և հերքում են այդ ժամանունների «ուշ շրջանի հորինվածք» համարելը:

Ինչու է Նավասարդը նշվում օգոստոսի 11-ին.

Ինչպես գիտեք հայոց նախաքրիստոնեական տարին բաժանվում է 12 ամսվա, յուրաքանչյուրը 30 օր: Այդ ամիսներն են.

1. Նավասարդ (Մարտի 21-Ապրիլի 19)

2. Հոռի (Ապրիլի 20-Մաիս 19)

3. Սահմի (Մայիս 20- Հունիս 18)

4. Տրե (Հունիս 19- Հուլիս 18)

5. Քաղոց (Հուլիս 19 - Օգոստոս 17)

6. Արաց (Օգոստոս 18-Սեպտեմբեր 16)

7. Մեհեկան (Սեպտեմբեր 17-Հոկտեմբեր 16)

8. Արեգ (Հոկտեմբեր 17- Նոյ. 15)

9. Ահեկան (Հարովանց) (Նոյ. 16- Դեկտ. 15)

10.Մարերի (Դեկտ. 16-Հունվար 14)

11.Մարգաց (Հունվար 15-Փետր. 13)

12. Հրոտից (Փետ. 14-Մարտ 15)

-Ավելյաց (Մարտի 16-Ապրիլի 20)

Անունների այս ցանկը գալիս է Շիրակացուց, ով իր Տոմարագիտական աշխատություններում ներկայացնում է Հայոց հնագույն ամսանունները ներկայացված հերթականությամբ: Ըստ որում, իր Զատկի ճառում և Արեգակի ընթացքի մասին գլխում Շիրակացին ցուցում է, որ առաջին ամիսը՝ Նավասարդը սկսում է գարնանամուտին՝ գիշերահավասարից հետո:

Ոչնչացնելով հայկական ճշգրիտ տոմարը, 301 թվականին քրիստոնեական եկեղեցին ընդունեց բյուզանդիայում օգտագործվող հունա-հռոմեական տոմարը, որի պատճառով զատիկը և քրիստոնեական այլ տոներ սկսեցին թափառել տարվա տարբեր եղանակներում, եկեղեցին ստիպված եղավ դիմել Անանիա Շիրակացուն (7-րդ դար), իսկ հետո նաև Հովհաննես Սարկավագին (11-րդ դար) ուղղումներ կատարելու տոմարական հաշվարկներում: 301 թվին ընդունված նոր տոմարի պատճառով էլ Հայոց տարեգլուխը՝ Նավասարդ ամսի Արեգ օրը, որը բոլոր տաճարներում ֆիքսվում էր գարնանամուտին՝ մարտի 21-ին, Հովհաննես Իմաստասերի ժամանակ (1112 թ), թափառելով, հասել էր փետրվարի 21-ը (Գրիգոր Բրուտեան, Հայկական տոմարագիտություն, Երևան 2016, էջ 185):

Եվ ահա Սարկավագը մոտ 6 ամսով տեղափոխում է նավասարդի 1-ը և կայուն կապում Օգոստոսի 11-ին: Շատերը ենթադրում են, թե երևի Սարկավագը գտել է հնագույն ինչ որ հայկական օրացույց, որից էլ օգտվել են, և այսօր էլ շատ մարդիկ կան, որ Օգօստոսի 11-ը համարում են Հայոց հնագույն «իսկական» տարեսկիզբ:

Իրականում Սարկավագ վարդապետը ինքը հստակ հայտնում է թե ինչի հիման վրա է Նավասարդի 1-ը դրել Օգոստոսի 11-ի դիմաց: Այստեղ Սարկավագին հիմք է ծառայել Կյուրեղ Երուսաղեմացի(315-386) հայրապետի՝ Կոստանդիոս (337-361) կայսրին ուղղված թղթում առկա օտար և հայկական ամիս- ամսաթվերի զուգադրումները: Երուսաղեմի երկնակամարին 351 թ հոգեգալստյան տոնի օրը Ս. Խաչի երևման մասին շարադրված այս թղթի հայերեն թարգմանությունում առկա է Մայիսի 7 = Ահեկան ամսի 30 զուգադրումը, որը և տալիս է Օգոստոսի 11 = Նավասարդի 1: Հարկ է ասել, որ Աստվածաշնչի հայերեն թարգմանության մեջ և թե այլ թարգմանական երկերում առկա հայ և օտար ամիս-ամսաթվերի բոլոր զուգադրումներն էլ արված են ոչ թե բուն թարգմանիչների ձեռքով, այլ բնագրի մեջ ավելացած են հետո, գրիչների ու խմբագիրների ձեռքով իբրև բացատրական ընդմիջարկություններ: Դրանք բոլորը չնչին բացառությամբ տալիս են տարբեր դիրքեր Նավասարդի 1-ի համար: Սարկավագը ինքն իր աշխատության մեջ բողոքում է իր օգտագործած տարբեր զուգադրումների անմիակերպության առթիվ (Գրիգոր Բրուտեան, Հայկական տոմարագիտություն, Երևան 2016, էջ 185-187): Հետագայում նաև այլ հետազոտողներ հասկացան և նշեցին, որ Նավասարդը կամ տարեմուտը ոչ մի կապ չունի Օգոստոսի 11-ի հետ, սակայն Սարկավագի այս փոփոխությունը մնաց պատմության մեջ իր բազում բացասական հետևանքներով: Այս տեսակետից Հայոց հնագույն տոմարը մշտապես տուժել է իր ուսումնասիրողների կողմից, ովքեր չգիտես ինչու անընդհատ փորձել են փոփոխել մեզ ավանդված այս հնագույն մշակութային կոթողը: Բերենք մի օրինակ. Ժամանակակից տոմարագետ Սերգեյ Սիմոնյան. Հիմք ընդունելով Ալիշանի ենթադրությունը, որ հավանաբար հայերը ունեցել են նաև առանձին սրբազան տոմար՝ արեգական, և Բենիկ Թումանյանի նույնպես ենթադրությունը, որ հավանաբար հայոց ամսանունները ունեցել են այլ հերթականություն, համեմատելով նաև պարսկական ամսանունների հետ, վերցնում է Շիրակացու ավանդած ամսացուցակից 8,9,10-րդ ամիսները՝

8. Արեգ (Հոկտեմբեր 17- Նոյ. 15)

9. Ահեկան (Հարովանց) (Նոյ. 16- Դեկտ. 15)

10.Մարերի (Դեկտեմբեր 16-Հունվար 14)

կտրում և տեղափոխում ցուցակի սկիզբը, իսկ առաջին 3 ամիսները՝ Նավասարդ, Հոռի, Սահմի, տեղափոխում է նախորդների տեղը, բացատրելով, որ արեգակնային օրացույցի առաջին ամիսը պետք է լինի Արեգ ամիսը: Իրականում հայկական օրացույցի առաջին ամիսը՝ Նավասարդը ստուգաբանվում է նոր Արև (А. Ревазян, Макарац, Ереван 2014, ст. 311-326): Ցավոք, հիմա էլ կարծես թե Սերգեյ Սիմոնյանի այս սխալն է տարածվել, և արդեն մեծ ջանքեր են պետք այն ուղղելու համար:

Նախահայկյան օրացույց.

Կարծում եմ, որ նախահայկյան օրացույցի այս գաղափարը Գրիգոր Բրուտյանի տաղանդի արտահայտման գագաթնակետն է, սա կարող էր հասկանալ միայն հայ մշակույթին նվիրված տաղանդավոր աստղաբանը:

Գիտենք, որ Շիրակացու ավանդած նախաքրիստոնեական օրացույցը համարվում է Հայկ նահապետի հիմնածը, ով լուրջ փոփոխություններ է կատարել օրացույցում: Պատմիչները նշում են, որ Հայկ նահապետի վերադարձին Հայաստանը դատարկ չէր, այն բնակեցված էր և Հայկ նահապետի վերադարձից հետո բնակիչները ենթարկվեցին Հայկին: Բնական է, որ Հայկ նահապետի գալուց առաջ եղած բնակիչները ունեցել են իրենց մշակույթը և օրացույցը: Ոչ մի ուղղակի տվյալ մեզ չի հասել, թե ինչպիսին է եղել այդ օրացույցը, սակայն քննարկելով հայկյան օրացույցը և մշակութային այլ տվյալներ, կարելի է գուշակել ու հասկանալ ... Եվ ահա վերլուծելով եղած անուղղակի տվյալները, Գրիգոր Բրուտյանը կարողանում է ուրվագծել և ներկայացնել նախահայկյան հայոց տոմարը բավականին հագեցած գիտական, պատմական և մշակութային տվյալներով:

Բրուտյանը օրացույցը պայմանականորեն անվանում է Նախահայկյան, քանի որ այն նախորդում է Հայկյան օրացույցին:

Նախահայկյան օրացույցը ունեցել է 300 օր, 10 ամիս, մնացած 65-70 օրը համարվել է տարուց դուրս:

Մեր պատմիչները նշում են, որ Հայկը ունեցել է 10 զավակ՝ 3 տղա և 7 աղջիկ, այդ զավակների անուններով էլ կոչվել են 10 ամիսները:

Հայկի զավակ-ամիսների ընդամենը 10 լինելը հետաքրքիր ձևով ներդաշնակում է այն փաստի հետ, որ Հայկի աստղն էլ Հայաստանից չի երևացել հենց 70 օր: Ե՞րբ է ստեղծվել այս օրացույցը, հայտնի է միայն այս օրացույցի կիրառության ավարտը, ըստ Գրիգոր Բրուտյանի հաշվարկի մթա 2341 թվականը, երբ Հայկ նահապետը բարեփոխում է այս օրացույցը:

Գրիգոր Բրուտյանը բազում օրինակներով ցուց է տալիս, որ այս օրացույցի վերապրուկները պահպանվել են Հայոց մեջ և հարևան երկրներում մինչև 9-10-րդ դարերը:

Եվ ամենահետաքրքիրը այս պատմության մեջ այն է, որ Գրիգոր Բրուտյանը գտնում է Նախահայկյան օրացույցի իրեղեն ապացույցը Հայաստանում, որը կարելի է համարել գիտական աննախադեպ հաջողություն:

1974 թ Շիրակի Քեթի գյուղի դամբարանադաշտի թիվ 8 դամբարանից գտնված քրեղաններից մեկի վրա եղած զարդապատկերի վերլուծությունը ցույց տվեց, որ այն պատկերում է Նախահայկյան օրացույցի գրաֆիկական և թվային արտահայտությունը (տես Նկ. 2.):

Նկ. 2. Շիրակի Քեթի գյուղի դամբարանադաշտի թիվ 8 դամբարանից

գտնված քրեղանը

Այսինքն՝ Գրիգոր Բրուտյանը ապացուցում է, որ իրոք գոյություն է ունեցել Նախահայկյան օրացույց, որը գործել է առնվազն մթա 32-րդ դարում Հայաստանում իր յուրօրինակ ներքին կառուցվածքով:

Բյուր բառի ստուգաբանությունը.

Գրիգոր Բրուտյանը իր գրքի վերջում խոսում է Հայոց այբուբենի թվային արժեքների մասին, նա նշում է, որ Հայոց մեջ կա նաև բիւր (10 000) բառը, որը համարվում է պարսկական փոխառություն:

Միևնույն ժամանակ բիւր բառը ունի շատ հետաքրքիր կազմություն: Եթե այս բառի մեջ բ և ր տառերի փոխարեն դնենք իրենց թվային արժեքները՝

բ- իւ- ր = 2-իւ-5000 = երկուք(իւ) հինգ հազար = կրկնակի 5000 = 10 000

Ստացվում է, որ այս բառը ոչ այնքան բառ է սովորական իմաստով, այլ թվաբանական արտահայտության գրության համառոտ ձև:

Ստուգաբանության այս ձևը եզակի չէ, կան ևս երկու բառ, որոնք ստուգաբանվել են այս ձևով:

1985-ական թվականներին մեր նույնպիսի տաղանդավոր հայրենակիցներից և մեծ Հայերից մեկը՝ Մեծամորի հնավայրի հայտնագործող և ուսումնասիրող Կորյուն Մկրտչյանը ինձ պատմեց Լեզու բառի իր ստուգաբանության մասին.

Լեզու = լ-եզ-ու = 30-եզ- ու = 30 միավոր (եզ-եզակի-միավոր) ունեցող

Խոսքը վերաբերվում է մեր այբուբենին, որը ունի 30 միավոր բաղաձայն, որոնք ի տարբերություն ձայնավորների, կարող են արտահայտվել միայն լեզվի միջոցով: Այս ստուգաբանությունը այնքան ցնցող էր ու տրամաբանական, որ ինձ մոտ միանգամից պարզ դարձավ մի այլ բառի ստուգաբանությունը.

Դժողք = դ – ժ – օղ – ք = 4 - 10 – օղ – ք (հոգնակի) = 40 – օղեր

Այսինքն 40 օղերով կապված, դժողքում կապված են 40 օղերով: Ինչո՞ւ 40, պարզվում է, որ ամենահնագույն ժամանակներից հին աշխարհում հայտնի էին 40 հիմնական մահացու մեղքեր (տես եգիպտական «Մեռյալների գիրքը»), («Հին արևելքի պոեզիա», Երևան 1982, էջ 9-10), որոնցից յուրաքանչյուրի համար դժողքում նախատեսված էր մեկ օղ:

«ՍԱՍՆԱ ԾՌԵՐ» ՀԱՅՈՑ ԴՅՈՒՑԱԶՆԱՎԵՊԻ ՏԱՐԻՔԸ

Վերջում ուզում եմ խոսել Գրիգոր Բրուտյանի մի հրաշալի ու տաղանդավոր հոդվածի մասին, որը անշուշտ հաստատում է մի կարևոր ճշմարտություն՝ Ճշմարիտ, պարզ և հանճարեղ...

1939 թվականին Խորհրդային Հայաստանում հանդիսավորությամբ նշվեց «Սասնա ծռեր» դյուցազնավեպի 1000­ամեակը, այսինքն՝ ըստ գիտնականների, հայոց դյուցազնավեպը ստեղծվել է 10-րդ դարում, արաբական արշավանքների ազդեցությամբ (ինչպե՞ս կարող էր քրիստոնեության հաղթարշավի ժամանակ Հայաստանում առաջանար ժողովրդական

էպոսը): Հետագայում, իհարկե հասկացան, որ մեր էպոսը շատ ավելի խորն արմատներ ունի և բազմաթիվ փորձեր արվեցին այն թվագրելու, որոշ ուսումնասիրողներ էպոսի տարիքը հասցրին մինչև Արարատյան թագավորության ժամանակները (9-6 դ. մթա):

Ահա մի այդպիսի փորձ է արել աստղաֆիզիկոս Գրիգոր Բրուտյանը, որը մեր կարծիքով հրաշալի արդյունքներ է տվել. Միանգամից ասեմ, որ ըստ Գրիգոր Բրուտյանի, «Սասնա ծռեր» դյուցազնավեպի դեպքերը (ծովինարի ամուսնությունը, Սանասարի ու Բաղդասարի փախուստը Բաղդադից), կատարվել են մոտ 18 000 տարի առաջ:

Հիմա տեսնենք, թե ինչպես է թվագրում գիտնականը նշված դեպքերը: Գրիգոր Բրուտյանը նախ ցույց է տալիս Անգղ (կարապ) համաստեղության կարևոր դերը Հայոց մեջ, , բավական է նշել, որ այդ համաստեղության մասին հայերը գիտեին դեռևս 32 000 տարի առաջ, որի ապացույցն է Քարահունջի հնագույն աստղադիտարանի մենհիրների դասավորությունը ըստ Անգղ համաստեղության աստղերի դասավորության (Վաչագան Վահրադյան և Հայկ Մալխասյան, Անգղ համաստեղության (Cygnus) դիտումը Հայաստանում 32000 տարի առաջ, Բյուրականի աստղադիտարանի տեղեկագիր, 2020 թ.)

Նկ. 3. Հյուսիսային խաչ Կամ Անգղ համաստեղությունը

Անգղ համաստեղությունը կոչվում է նաև Հյուսիսային խաչ, քանի որ Հայաստանից այն դիտվում է լավ արտահայտված խաչի տեսքով (տես Նկ. 3.), ինչպես նշեցինք վերևում, այս համաստեղությունը ոչ միայն հայտնի էր հայերին ամենահնագույն ժամանակներից (32 000 տարի), այլ կարծես պաշտամունքի առարկա էր Հայոց մեջ: Բացի այդ Սասնա Տան բոլոր

հիմնական դյուցազուններն իրենց աջ բազկին կրում էին հատուկ՝ երկնքից տրված

նշան՝ խաչ: Անգղ համաստեղությունը հրաշալի պատկերված է ուղղակի խաչի տեսքով նաև Վարդենիսի լեռնաշղթայի Սև սար կոչվող հրաբխի լանջին գտնվող աստղագիտական հնավայրի մեծ ժայռապատկերի վրա (տես Նկ. 4):

Նկ. 4. Անգղ համաստեղության պատկերը Սև Սարի աստղագիտական հնավայրի աստղային քարտեզի վրա

(Հովհաննես Ազիզբեկյան, Սև սարի աստղագիտական հնավայրը, https://manage.wix.com/dashboard/82b6f1e6-5483-4e67-b458-f5d49dc13b21/blog/6128a4fca99015001656949e/edit?referralInfo=sidebar&lang=hy)

Բրուտյանը իր հոդվածում ցույց է տալիս, որ հայերի «խաչապաշտ» անվանումը առաջացել է ոչ թե Քրիստոսի խաչի պաշտամունքից, այլ Անգղ համաստեղության՝ իմա Հյուսիսային Խաչ համաստեղության պաշտամունքից.

(Գագիկ)Թագավորն ասաց.— Ես հայ եմ, դու՝ արաբ.

Ես խաչապաշտ, դու՝ կըռապաշտ,

(Սասունցի Դավիթ Հայկական ժողովրդական էպոսը, Երևան 1961, Էջ 5)

Բաղդադի Խալիֆը ցանկանում է Սանասարին ու Բաղդասարին մատաղ անել իր Ջոջ կուռքին, սակայն Ծովինարը փրկում է Սանասարին ու Բաղդասարին Խալիֆից.

Փախեք, գնացեք Հայոց թագավորի քաղաք:

Գիշեր պայծառ աստղըն բռնեք նշան,

(Սասունցի Դավիթ Հայկական ժողովրդական էպոսը, Երևան 1961, Էջ 21)

Այսինքն, իբրև ճանապարհի գիշերային կողմնորոշիչ, նա նշում է երկնքում մի աստղ և պատվիրում է գնալ դրա ուղղությամբ՝ վստահ լինելով, որ այդ աստղը նրանց կհասցնի Հայաստան:

Ծովինարը անշուշտ ի նկատի ունի բևեռային աստղը (կամ բևեռի մոտ գտնվող աստղը), քանի որ այն միակ աստղն է, որը գիշերվա մեջ իր տեղը չի փոխում և որին էլ նշան

բռնելով, կարելի է Միջագետքից հասնել Հայաստան: Ծովինարը նշում է, որ այդ աստղը «պայծառ» է, սակայն մեր ժամանակների բևեռային աստղը աչքի չի ընկնում իր պայծառությամբ, այսինքն մեր էպոսի ժամանակներում բևեռային աստղը եղել է «պայծառ», և քանի որ երկրի առանցքի պրեցեսիայի շնորհիվ ժամանակի ընթացքում փոխվում է Երկրի բևեռային առանցքի ուղղությունը, իսկ հազարամյակներ առաջ երկրի համար բևեռային աստղ է հանդիսացել հայերի կողմից պաշտվող հյուսիսային Խաչ (Անգղ) համաստեղության Դենեբ պայծառ աստղը, որը ժամանակակից բևեռային աստղից պայծառ է շուրջ 2 անգամ: Նաև հայտնի է, որ Անգղ համաստեղության Դենեբ «պայծառ» աստղը Երկրի համար որպես բևեռային աստղ է ծառայել 18 000 տարի առաջ, որին «նշան բռնելով» էլ Սանասարն ու Բաղդասարը բարեհաջող հասնում են Հայաստան: Այսինքն՝ Սանասարի ու Բաղդասարի փախուստը Բաղդադից տեղի է ունեցել 18 000 տարի առաջ:

Էպոսի դեպքերի թվագրման այս հրաշալի փորձը խիստ հասարակ է ու հանճարեղ, կարծում եմ այն արժանի է հայագիտության ամենաբարձր գնահատականին...

Գրիգոր Բրուտյանի հոդվածը ամբողջությամբ կարող եք կարդալ. Գրիգոր Բրուտյան, Հայոց «Սասնայ ծռեր» դիցավէպի մի դրուագի ժամանակի որոշման փորձ աստղագիտական իրողութիւնների միջոցով, Էջմիածին, 2020 թ. Է, էջ 39, (http://tert.nla.am/archive/HGG%20AMSAGIR/echmiadzin-vagharshapat/2020/7.pdf)

Ես բախտ եմ ունեցել Գրիգորի հետ մասնակցելու մի փոքր արշավախմբի դեպի Արագածի Տիրին կատար՝ վիշապների հովիտ: Նրա ոգևորությունն, ուշադրությունն ու հոգատարությունը ամեն մի ժայռաբեկորի վրա անսահման էր, ամբողջ ուղևորության ընթացքում փայլում և ուղղակի լույս էր ճառագում... (Մի առանձին հոդվածով Գրիգոր բրուտյանը դասակարգում և թվագրում է Վիշապաքարերը, ցույց է տալիս, որ վիշապաքարերի էպոխան տևել է մոտ 11 հազար տարի, իսկ ամենահին վիշապաքարերը ցուլի պատկերով՝ ունեն 25 000 – 31 000 տարի հասակ, որ շատ կարևոր հայտնագործություն էր Հայոց հնագիտության և պատմագրության մեջ):

Գրիգոր Բրուտյան, գիտնական, ով իր ամբողջ գիտակցական կյանքը նվիրեց հայագիտությանը, նա անկատար թողեց հսկայական ծրագրեր, որոնց պետք է իրագործեր, և գնաց ուժերի ծաղկման շրջանում:

Հովհաննես Ազիզբեկյան

25․06․2021