Դավիթ անունը ոչ այնքան առասպելական է (բիբլիա, էպոս), որքան՝ առեղծվածային:
Իրականում մենք չգիտենք ոչ նրա իմաստը, ոչ էլ ճիշտ ստուգաբանությունը: Տարածված է այն տեսակետը, իբր մեր Դավիթը փոքր-ինչ հնչյունափոխված հրեական Դավիդ անունն է, որը թարգմանաբար նշանակում է սիրելի, սիրեցյալ[1]: Հր. Աճառյանը ևս համարելով, որ այդ անունը պարզապես տառադարձված է եբրայերենից, ինչպես նաև ներկայացնելով ասորերեն, լատիներեն, հունարեն, ֆրանսերեն, անգլերեն, ռուսերեն գրության ձևերը, մեկ վերապահում է անում նման պարզ փոխառության տարբերակի պարագայում, նշելով, որ <<հայտնի չէ սակայն թե ո՛րտեղից է առաջացել հայերենում թ վերջաձայնը, որ ո՛չ մի լեզվի մեջ էլ չկա>>[2]: Մինչդեռ պարզվում է, որ խնդիրը միայն թ վերջաձայնը չէ, այլ իթ վերջավորությունը: Առաջին հայ քերականներից Անանունը (V կամ VII դդ.) գրում է, որ Դավիթ անունը բաղկացած է երկու մասից՝ Դավ+իթ = Դավիթ[3]: Գրիգոր Մագիստրոսը (XI դ.) լրացուցիչ հուշում է, որ իթ վերջավորությունը արական պատկանելության ցուցիչ է[4]: Այդուհանդերձ, նշյալ դիտարկումները կարելի է լոկ բառի կազմության վերաբերյալ արտահայտված տեսակետներ համարել: Ինչպես որ՝ էպոսի մեջ Դավիթ անունը գործածվում է նաև իբրև ածական (Հովհ. Թումանյան)[5] կամ հասարակ գոյական (Ավ. Իսահակյան)[6]:
Չափազանց հետաքրքրական են Հովհաննես Թումանյանի պրպտումները Դավիթ անվան ծագումն ու իմաստը բացահայտելու ուղղությամբ: Նրա կարծիքով, «կա մի աղբյուր, որ Դավիթ անունը տվել է և՛ հայ էպոսին, և՛ հայ իշխաններին, և՛ Վրաստան, և՛ Ռուսաստան, և՛ ամբողջ Եվրոպա»[7]: Եվ այդ աղբյուրը հնդկական վեդաներն են: Նա գրում է, որ Դավիթը «մեր էպոսի մեջ լուսավոր ու ամենակարող ուժն է ներկայացնում հնդկական Սիվայի նման: Եվ հենց էնտեղից էլ առնում է իր ծագումը: Վեդայի մեջ՝ դեավ` աստվածների ընդհանուր անունն է, որ կնշանակի պայծառ, գեղեցիկ, լուսավոր և ամենաուժեղ, ամենակարևոր»[8]:
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- [1] Տէր Խաչատուրեան Ա., Գանգրունի Հր., Տօնիկեան Փ., Հայոց լեզուի նոր բառարան /
[2] Աճառեան Հր., Հայոց անձնանունների բառարան, Երեւան, 1944, էջ 22-23։ [3] Անանուն մեկնիչ քերականին // Ադոնց Ն., Երկեր, հ. Գ., Երևան, 2008, էջ 137: [4] Գրիգոր Մագիստրոսի մեկնություն քերականին // Ադոնց Ն., Երկեր, հ. Գ., Երևան, 2008, էջ 241: [5] Թումանյան Հ., Հայկական էպոսի բառարանից // ԵԼԺ, հ.VIII, Երևան, 1999, էջ 274, 279: Որպես օրինակ է բերվում այն տեսարանը, երբ Դավիթը գնում է Խանդութ խանումի պալատը, ուր արդեն նստած էին 39 ուրիշ հսկաներ: Էպոսն ասում է. «Աթոռ մը թալեցին Տավթի տակ, նստավ մեջ էն 39 Տավիթներու, որ ուրեմն առաջ աշըղներ եկեր` բերեր էին» (Ջոջանց
տուն կամ Սասմա ծռեր, խմբ. Ստ. Կանայեանցի, Վաղարշապատ, 1910, էջ 27): [6] Ավ. Իսահակյանն իր հոդվածում բերում է հենց նույն օրինակը: <<Մեր վեպի մեջ,- գրում է նա,- Դավիթ կոչումը ունեցել է մի ուրիշ էվոլուցիա. նա դարձել է հասարակ գոյական անուն, նա ստացել է քաջի, կտրիճի, փահլևանի, հսկայի իմաստ>>: [7] Թումանյան Հ., նշվ. աշխ., էջ 277:
[8] Նույն տեղում, էջ 278:
- 1 -
Թումանյանն իր ուսումնասիրությունը գրել է 1920-21 թթ.։ Բազմաթիվ ուշագրավ դատողություններից բացի՝ նրա հիմնական նպատակներից մեկն էլ ցույց տալն էր, որ հայերի մեջ Դավիթ անվան տարածվածությունը չի կարելի բացատրել լոկ Սուրբ գրքի ազդեցությամբ: 1939 թվականին, «Սասունցի Դավիթ» էպոսի հազարամյակի տոնակատարության առիթով (ակնհայտորեն՝ կուսակցական պատվերով), Ավետիք Իսահակյանն է նույնաբովանդակ մի հոդված գրում[9]: Զարմանալին այն է, որ Իսահակյանը, բառացիորեն կրկնելով Թումանյանի բոլոր հիմնական դրույթները, ոչ մի տեղ չի նշում իր ավագ ընկերոջ անունը[10]:
Ինչևէ, վերադառնալով Դավիթ անվան ծագման հարցին, թերևս կրկին պետք է անդրադառնանք նրա կազմությանը, ըստ որի՝ Դավիթ անունը բաղկացած է երկու մասից՝ Դավ+իթ=Դավիթ: Հետաքրքրական է, որ և՛ բառարմատը, և՛ վերջավորությունը առանձնակի ուշադրության կարիք ունեն: Ինչպես տեսանք, Թումանյանը, մի կողմ դնելով եբրայերենից վերցնելու տարբերակը, մատնանշում է վեդայական դեավ գոյականը: Ընդհանուր առմամբ, վարկածը տրամաբանական ու համոզիչ է թվում, որովհետև դեավը, գրեթե նույնն է, ինչ դավը, ընդամենը մեկ հնչյուն է սղվում: Սակայն Թումանյանը զարմանալիորեն շեղում է կատարում հայ-հնդկական ուղղակի առնչությունից և միջնորդի դերը հանձնում արևելյան տարբեր ժողովուրդների: «Մինչև հինգերորդ դարը,- գրում է նա,-Դավիթ անունը գրեթե չի երևում մեր երկիրներում։ Այնուհետև է միայն [երևում] հաճախանում, իսկ թուրք֊մոնղոլական արշավանքների շրջանում ուղղակի մեր երկիրները լիքն են Դավիթներով… Թուրք-թաթար-մոնղոլական առասպելների մեջ դևը դարձել է տեբ, միշտ պահելով իր իմաստը։ Տեբը՝ Տուբութ, Տուբութը՝ Տուվութ, Տուվութը՝ Դավութ կամ Դավիթ: Եվ Դուվութ կամ Դավիթ է կոչվում մոնղոլական հին էպոսի մեջ առասպելական (ոչ պատմական) Չինգիզ խանը։ Դավիթ է կոչվում և նրա ախպերը, որ դարձյալ դյուցազն է և Չինգիզ խանի խորթ եղբայրը… Տուբութ, Տովութ կամ Դավիթ անունը, որ էնքան շատ է ընդունված թուրք-թաթար-մոնղոլական հին զրույցներում՝ նշանակում է տեր աստվածային, ապա դյուցազուն և սովորաբար գործ է ածվում որպես ածական» [11]։
Ընդունենք փաստը, որ Դավիթ անունը տարածված է ինչպես արևմուտքում, այնպես էլ արևելքում, սակայն, կարծում ենք, դա պարտադիր պայման չէ ենթադրելու, որ անպայման հայերս էլ ենք ինչ-որ մեկից վերցրել այն: Փորձենք տեղում փնտրել մեզ համար խորհրդանիշ դարձած անվան արմատները: Սկսենք նրանից, որ մեր ժողովրդի մեջ տարածված է եղել անվան երկու տարբերակ՝ Դավիթ և Տավիթ: Ո՞րն է սրանցից ավելի վաղագույնը: Կա՞ նման բան, թե՞ արտասանության խնդիր է: Նախ՝ ընդունված ձևով բաղդատենք անունը՝ Դավ/Տավ և իթ, որտեղ Դավ/Տավ-ը դիտարկվում է որպես բառարմատ, իսկ իթ-ը՝ վերջավորություն: Տվյալ պարագայում Դավ-ը մեզ ոչինչ չի ասում, որովհետև, ըստ ամենայնի, պարզապես տեղի է ունեցել հնչյունափոխություն՝ Տ-ն դարձել է Դ (չբացառենք աստվածաշնչյան ընթերցումների ազդեցությունը): Իսկ ահա Տավ-ը մի ամբողջ թեմա է բացում մեր առջև: Տավ-ը բառարմատ է, որին ավելանում է ար գոյականակերտ վերջածանցը և դառնում խոշոր եղջերավոր ընտանի
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
[9] Տե՛ս Իսահակյան Ա., Փորձ մեր էպոսի դիցաբանության մասին // ԵԺ, հ. V, Երևան, 1977:
[10] Այնուամենայնիվ, նա բոլորովին իմիջիայլոց, տողատակում հիշատակում է Թումանյանին,
սակայն ոչ թե Դավթի, այլ՝ Մհերի կապակցությամբ, ասելով, թե՝ Թումանյանը ճիշտ է, որ
կիրառել է Առյուծ Մհեր ձևը: Ընդ որում՝ չնշելով, որ առաջինը հենց Թումանյանն է կարծիք
հայտնել, որ Առյուծաձև, նշանակում է ոչ թե առյուծ ձևող, այլ՝ առյուծի նման, առյուծակերպ:
[11] Թումանյան Հ., նշվ. աշխ., էջ 277-279:
- 2 -
կենդանիների (կով, եզ, գոմեշ, երինջ, մոզի, հորթ, արջառ) ընդհանուր անվանումը[12]: Բառի գրաբարյան գրելաձևն է տուար և նշանակել է արջառ: Ծագել է հնդեվրոպական նախալեզվի արջառ բառից[13]: Այն սկզբնապես դիտվել է որպես զոհի անասուն և շատ լեզուներում հենց այդ իմաստով էլ գործածվում է մինչ օրս: Մասնագետների կարծիքով բառը կրել է եռափուլ փոփոխություն՝ տուար-տուվար-տավար:
Այժմ, թե ինչպես է հասարակ գոյականը դարձել հատուկ անուն: Նորից նշենք, որ տուար նախ նշանակել է արջառ: Իսկ արջառ-ը նույն ցուլն է, միայն ամորձատած: Բայց ամորձատած է նաև եզը: Տեսնենք, ուրեմն, տարբերությունը: Ցլին (իհարկե՝ ցլիկին) ամորձատելով արջառ դարձնելը սրբազան արարողության մաս է կազմել: Այդպես կենդանուն նախապատրաստում էին արարողությանը: Իսկ ահա երբ ցլին ամորձատելով եզ էին դարձնում, ապա դրանով նրանք ընդամենը աշխատանքի միջոց, գործիք էին ստեղծում: Այսինքն՝ եզը բանելու համար էր, իսկ արջառը՝ զոհաբերության համար նախատեսված սուրբ կենդանի, որին չէր կարելի բանեցնել:
Այժմ՝ արջառ-ցուլ կամ ցուլ-արջառ նույնականության մասին: Նախ՝ երկուսն էլ, ավելի ճիշտ՝ նույն կենդանին երկու տարբեր վիճակներով կրոնական նշանակություն են ունեցել: Ցուլը (ցլի կերպարը) պաշտվում էր, արջառը՝ զոհաբերվում: Ժամանակի ընթացքում տուար-ի նախնական արջառ իմաստը թուլացել, կարելի է ասել՝ գրեթե ամբողջությամբ մոռացվել է, փոխարենը տարածվել է խոշոր եղջերավոր ընտանի կենդանիների ոչ արու կամ ոչ լիարժեք արու (կով, եզ, գոմեշ, երինջ, մոզի, հորթ, արջառ) տեսակների վրա՝ որպես ընդհանրական անվանում: Ոչ անհիմն կերպով ենթադրում ենք, որ դա տեղի է ունեցել քրիստոնեության շրջանում: Համաձայն այդ կրոնի գաղափարախոսության՝ մարդկանց գիտակցության մեջ կատաղի ցուլը պետք է մոռացության մատնվեր, իր տեղը թողնելով հնազանդ կովին ու եզին:
Բանն այն է, սակայն, որ պետք է մոռացության մատնվեր ոչ միայն կամ ոչ այնքան կատաղի ցուլն ու ցլի կատաղությունը, որքան ցլի պաշտամունքը: Դա սկզբունքային նշանակություն ուներ Հայաստանյայց եկեղեցու հայրերի համար, որովհետև այն հայ ժողովրդի հնագույն հավատալիքների մաս էր կազմում: «Ցլի պաշտամունքը,- գրում է ազգագրագետ Ս. Հարությունյանը,- հայերի մեջ առաջացել է դեռևս տոտեմական հավատալիքների ժամանակներից, երբ մարդկային տոհմի կամ ցեղի ազգակցումն ու ծագումը կապում էին կենդանիների կամ բնության տարրերի հետ… Հայերը անձնավորել են նաև լեռները, մասնավորապես՝ Տավրոսը ցլի կերպարով… Ցուլն իբրև ամպրոպային աստվածության կենդանակերպ արտահայտություն [էր]»[14]: Ըստ Հր. Աճառյանի՝ ցուլ-ը բնիկ հայերեն, դեռևս հնդեվրոպական նախալեզվից մնացած բառ է[15]: Հովհ. Ազիզբեկյանը, առանձին ուսումնասիրություն նվիրելով Հայաստանի տարածքում սփռված ցլակերպ վիշապաքարային կոթողներին, նշում է, որ այդ «վիշապաքարերի տարիքի ներքին շեմը կարողէ լինել 13-րդ
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------- [12] Տե՛ս Աղայան Էդ., Արդի հայերենի բացատրական բառարան, հ. Բ., Երևան, 1976, էջ 1415: [13] Ի դեպ, Ջահուկյանի կարծիքով արջառ-ի ծագումն անհայտ է (Ջահուկյան Գ., Հայերեն ստուգաբանական բառարան, Երևան, 2010, էջ 95): [14] Հարությունյան Ս., Հին հայոց հավատալիքները, կրոնը, պաշտամունքն ու դիցարանը, Երևան, 2001, էջ 7, 26: Հավելենք, որ ցլի պաշտամունքը տարածված է եղել Հին աշխարհում՝ Ասորեստանում, Բաբելոնում, Խեթական թագավորությունում, Պարսկաստանում, Եգիպտոսում, Հնդկաստանում, Կրետեում, Հունաստանում, Հռոմում, նաև գերմանական ու սկանդինավյան ժողովուրդների մեջ: Օրինակ՝ պարսիկները համարում էին, որ ցուլն արարվել է ոչ միայն մարդու հետ միասին և մարդուն համահավասար, այլև մարդուն իբրև օգնական (Дюмезиль Ж., Верховные боги индоевропейцев, Москва, 1986, с. 95-96): [15] Աճառյան Հր., Հայերեն ստուգաբանական առձեռն բառարան, Ժնև, 2004, էջ 278:
- 3 -
հազարամյակը, իսկ վերին շեմը՝ (սկիզբը) ենթադրել, մոտ 30.000-25.000 տարի»[16]: Եվ դրանք կերտել է մարդկային մի ցեղ, որի մնացորդները շարունակում են ապրել նույն լեռնաշխարհում հայ ինքնանվանումով:
Սրբազան ցլի կերպարը (բնականաբար՝ նաև պաշտամունքը) չափազանց երկար է պաշտպանվել հայ ժողովրդի կյանքում և իր ուրույն տեղն է ունեցել նրա հավատալիքներում: Ցլի արձանիկներ ու ոճավորված կուռքեր են հայտնաբերվել Հառիճի վաղբրոնզիդարյան բնակավայրում[17], Շենգավիթի հնավայրում (թվագրվում են ն.թ.ա. 2600-2400 թթ.)[18]: Հայ ժողովրդի ուրարտական շրջանի պանթեոնում գլխավոր աստվածներից Թեյշեբան զուգակցվում էր ցլի պաշտամունքի հետ՝ խորհրդանշելով ուժ, հզորություն, պտղաբերություն, հողի բերրիություն, առատություն: Նրան սովորաբար պատկերում էին ցլի վրա կանգնած: Ցուլը ամպրոպի աստծու խորհրդանիշն է մնում նաև հետուրարտական շրջանում: Այդ իսկ պատճառով Վահագնի մեհենատեղին, որը Մեծ Հայքի թագավորների զոհաբերության տեղն էր, գտնվում էր Աշտիշատում, Տավրոս լեռան դեմ ու դեմ (Բուզանդը գործածում է լեռան Ցուլ անվանումը[19]): Հետո եկավ քրիստոնեությունը և բառացիորեն հողով ծածկեց ցլակերպ բոլոր հնարավոր նյութական կերտվածքները, մոռացության տվեց Ստեղծարար ցլի կերպարը: Ըստ այդմ՝ փոխվեց նաև տուար/տավար-ի բուն իմաստը՝ ցուլ-ը, և նրան փոխարինեց եզ-ը: Այսօր տավար ասելիս նախևառաջ հասկացվում է կով, արջառ և եզ: Հր. Աճառյանը համոզում է, որ արևելյան ու հնդեվրոպական բոլոր լեզուներում տավար նշանակում է ինչք, ապրանք կամ, լավագույն դեպքում, զոհի անասուն: Այդուհանդերձ, բուն հայաձևը, որ գալիս է նախալեզվից, ցուլն է: Այն պահպանվել է լատիներենում, հունարենում, գերմաներենում (taurus - ցուլ)[20]:
Վերադառնալով տուար/տավար-ի ցուլ իմաստին, միանգամայն պարզ է դառնում, որ հայկական Դավիթ/Տավիթ անձնանվան Դավ/Տավ արմատը նշանակում է ցուլ: Այժմ փորձենք հասկանալ, թե ինչ է նշանակում իթ վերջավորությունը: Այս կապակցությամբ լեզվաբանական կարծիքներ ու տեսակետներ պարզապես չկան: Հայտնի է միայն, որ հայերենը իթ վերջածանց չունի, ուստի այն պետք է դիտարկել սոսկ որպես վերջավորություն[21]: Տվյալ պարագայում մեզ մնում է հիշել, որ Գրիգոր Մագիստրոսի համոզմամբ իթ վերջավորությունը արական պատկանելության ցուցիչ է: Բայց եթե ցուլ-ն ինքնին արական պատկանելություն է ցույց տալիս (երբեք որևէ էգ արարածի ցուլ չես ասի), հետևաբար՝ բառին նույնիմաստ բաղադրամաս ավելացնելն անիմաստ ու ավելորդ է, կստացվի արու ցուլ: Ուրեմն՝ այդ պատկանելությունը մեկ ուրիշի ցուցիչն է, որն անմիջապես սերում է ցլից: Դա արու զավակն է, որդին[22]: Այսպիսով՝ Տավիթ/Դավիթ անունը հայերեն նշանակում է Ցլի որդի: Բնականաբար՝ Երկնային ցլի:
------------------------------------------------------------------------------------------- [16] Ազիզբեկյան Հ., Վիշապաքարեր. ծագումը և թվագրությունը // https://www.carahunge.org/ [17] Եգանյան Լ., Կավե կուռքՄեծ Սեպասարից // ՀՀ ԳԱԱ ՇՀՀԿԳիտական աշխատություններ, հ.
19, Գյումրի, 2016: [18] Ազիզյան Ա., Շենգավիթից հայտնաբերված քարե մի արձանիկի շուրջ // Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրներ և ժողովուրդներ, հ. XXXIII(1), Երևան, 2020: [19] Փավստոս Բուզանդ, ՊատմությունՀայոց, Երևան, 1968, էջ 95: [20] Աճառյան Հր., Հայերեն արմատական բառարան, հ. Դ., Երևան, 1979, էջ 424: [21] Աճառյանի Հայերեն ստուգաբանական բառարանում իթ վերջավորությամբ բոլոր բառերի դիմաց (խրճիթ, կնճիթ, քիթ, գավիթ, առիթ և այլն) նշված է՝ չստուգաբանուած: Ջահուկյանի մոտ հիմնականում նշված է՝ ծագումն անհայտ է (տե՛ս Ջահուկյան Գ., Հայերեն ստուգաբանական բառարան, Երևան, 2010): [22] Որդին բնիկ հնդեվրոպական բառ է և ճշտիվ նշանակում է արու զավակ:
- 4 -
Մոռանանք, ուրեմն, անվան եբրայական ստուգաբանությունը, որը նշանակում է սիրելի, և մեկընդմիշտ հիշենք, որ Դավիթ հայերեն նշանակում է Երկնային ցլի որդի[23]:
Համլետ Դավթյան
Պատմաբան, հրապարակախոս
2023 թ
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- [23] Փաստորեն Տավիթ/Դավիթ անունը հայկական ամենաառաջին արական անուններից մեկն է և ուղղակիորեն կապված է մեր ազգային կրոնի հետ: Թերևս դա էլ հենց պատճառ է հանդիսացել, որպեսզի կրոնափոխ եղած երկրում անունը նախ մոռացության տրվի, իսկ հետո վերհանվի իբրև հրեական անվան փոքր-ինչ փոփոխված տարբերակ:
- 5 -